Ἅγιος Θεοφάνης ὁ Γραπτός: Ὁ Μεγάλος Ὁμολογητής τῆς Ὀρθοδοξίας μας (11 Οκτωβρίου †)

ΛΑΜΠΡΟΥ Κ. ΣΚΟΝΤΖΟΥ Θεολόγου - Καθηγητοῦ

Μιά ἀπό τίς ἡρωικότερες περιόδους τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας ἱστορίας εἶναι καί ἡ περίοδος της εἰκονομαχίας (726-842), κατά τήν ὁποία ἀνεδείχθησαν πλῆθος ὁμολογητῶν τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως. Ὑπερασπίσθηκαν μέ σθένος τήν Ὀρθοδοξία, ὀρθώνοντας τό ἀνάστημά τους στούς διῶκτες τῶν Ἱερῶν Εἰκόνων, οἱ ὁποῖοι ἔχοντας τήν αὐτοκρατορική δύναμη, δίωκαν μέ μανία τούς ὁμολογητές τῆς Ὀρθοδοξίας.

Ἕνας ἀπό αὐτούς ὑπῆρξε ὁ ἅγιος Θεοφάνης ὁ ἐπονομαζόμενος Γραπτός. Γεννήθηκε στήν Παλαιστίνη τό 745. Πατέρας του ἦταν... ὁ εὐσεβής Ἰωαννάς, ὁ ὁποῖος φρόντισε νά μεταδώσει, τόσο στόν ἴδιο, ὅσο καί στόν ἀδελφό του Θεόδωρο τήν εὐσέβεια. Φρόντισε ἐπίσης νά τούς μορφώσει, στέλνοντάς τους στή φημισμένη Μονή τοῦ Ἁγίου Σάββα, κοντά στό σοφό διδάσκαλο Γέροντα Μιχαήλ, νά σπουδάσουν τήν ἱερή ἐπιστήμη τῆς Θεολογίας, καθώς καί ἀρχαία Ἑλληνικά, γραμματική, ποίηση, μουσική κλπ.

Τά δύο ἀδέλφια ἔδειξαν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον καί ἐπιμέλεια στίς σπουδές τους καί ἐπίσης μυήθηκαν στήν ὀρθόδοξη πνευματικότητα καί στό μοναχικό ἀσκητικό πνεῦμα. Ὁ δάσκαλός τους Μιχαήλ τό 811 τους πῆρε μαζί του, ὡς ὑποτακτικούς του στή Μονή τῶν Σπουδαίων, κοντά στό ναό τῆς Ἀναστάσεως. Κατόπιν ὁ Πατριάρχης Θωμᾶς τους χειροτόνησε ἱερεῖς καί τούς ἔστειλε πρέσβεις στήν Κωνσταντινούπολη καί στή Ρώμη, προκειμένου νά στηρίξουν τούς διωκόμενους Ὀρθοδόξους ἀπό τούς διῶκτες τούς εἰκονομάχους, ἀλλά καί νά ζητήσουν τή στήριξη γιά τίς ἀπειλές καί τίς διώξεις πού ἀσκοῦσαν οἱ Ἄραβες μουσουλμᾶνοι κατά τοῦ Πατριαρχείου τῶν Ἱεροσολύμων. Ἐγκαταστάθηκαν στήν περίφημη Μονή τῆς Χώρας.

Ἀλλά, λίγο ἀργότερα, τό 815 πέθανε ὁ αὐτοκράτορας Μιχαήλ Ἀ΄ Ραγκαβές (811-813) καί ἀνέβηκε στό θρόνο ὁ Λέων Ε΄ ὁ Ἀρμένιος (813-820), ὁ ὁποῖος ἐγκαινίασε τή δεύτερη περίοδο τῆς εἰκονομαχικής ἔριδας. Διέταξε τήν πλήρη ἀπαγόρευση προσκύνησης καί τιμῆς τῶν Ἱερῶν Εἰκόνων, ἀκόμα καί μέ τήν ποινή τοῦ θανάτου, τήν καταστροφή ὅλων τῶν Εἰκόνων καί τό ἀσβέστωμα τῶν τοιχογραφιῶν τῶν ναῶν. Τότε τά δύο ἀδέλφια, Θεοφάνης καί Θεόδωρος, μαζί μέ το δάσκαλό του Μιχαήλ, παρουσιάστηκαν στόν ἀσεβῆ αὐτοκράτορα καί τόν ἤλεγξαν γιά τό διάταγμά του. Ὁ Λέων, ὄχι μόνον δέν ἔδειξε σημάδια συνετισμοῦ, ἀλλά διέταξε τόν ἄγριο βασανισμό τους. Τούς μαστίγωσαν ἄγρια καί τούς ἔκλεισαν στή φυλακή. Ἀφοῦ ἀπέκρουσαν καί τίς προσπάθειες τοῦ μελλοντικοῦ εἰκονομάχου Πατριάρχη Ἰωάννου Γραμματικοῦ, νά συμμορφωθοῦν μέ τό αὐτοκρατορικό διάταγμα, τούς ξεχώρισαν. Ἔκλεισαν τά δύο ἀδέλφια σέ ἕνα φρούριο στό Βόσπορο, στερῶντας τούς ἀκόμα καί τήν τροφή.

Μετά τή δολοφονία τοῦ Λέοντα (820) κόπασαν οἱ διωγμοί τῶν Ὀρθοδόξων καί τά δύο ἀδέλφια ἐγκαταστάθηκαν στήν Ἱερά Μονή Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ  τοῦ Σωσθενίου στό Βόσπορο, οἱ ὁποῖοι μέ τόν ὑποδειγματικό ἀσκητικό τους ἀγῶνα καί τίς πολλές ἐπιστολές τους στερέωσαν τήν ὀρθόδοξη πίστη. Ἀλλά τό 829 ἀνέβηκε στό θρόνο ὁ ἐπίσης φανατικός εἰκονομάχος αὐτοκράτορας Θεόφιλος (829-842), ὁ ὁποῖος ἐγκαινίασε νέα σφοδρή εἰκονομαχική περίοδο, καταδιώκοντας ἀπηνῶς τούς ὁμολογητές Ὀρθοδόξους. Τά δυό ἀδέλφια ἐξορίστηκαν στή νῆσο Ἀφουσία, τό 834, μαζί μέ ἄλλους ὀρθοδόξους ὁμολογητές. Ἐπειδή δέν πειθάρχησαν, καί ἀσκοῦσαν σφοδρή κριτική κατά τῶν εἰκονομάχων καί τοῦ Παλατίου, κλήθηκαν τό 836 σέ νέα ἀνάκριση ἀπό τόν αὐτοκράτορα. Οἱ δύο ὁμολογητές μοναχοί ἤλεγξαν καί πάλι μέ θάρρος καί παρρησία τόν ἀσεβῆ αὐτοκράτορα, ὁμολογῶντας τήν ὀρθόδοξη πίστη. Ὑποβλήθηκαν καί πάλι σέ νέα βασανιστήρια. Μέ πυρωμένο σίδερο ἔγραψαν στά μέτωπά τους δώδεκα ἰμαβικούς στίχους, μέ τήν αἰτία τῶν διώξεών τους. Γι' αὐτό ὀνομάστηκαν ἀπό τότε Γραπτοί.  Στή συνέχεια τούς ἔριξαν στήν πιό ὑγρή καί σκοτεινή φυλακή τοῦ Πραιτωρίου, μέ στόχο νά πεθάνουν ἀπομονωμένοι. Τότε πῆραν ἐπιστολές παρηγορητικές ἀπό το δάσκαλό τους Μιχαήλ καί τόν ἅγιο Μεθόδιο, ἐνθαρρύνοντας τούς νά ὑπομείνουν ὡς τέλους τά μαρτύρια. Σέ λίγο καιρό τους ἔστειλαν σέ νέα ἐξορία στήν Ἀπάμεια τῆς Βιθυνίας (Μουδανιά), ὅπου ὅμως ἔγιναν ἐνθουσιωδῶς δεκτοί ἀπό το λαό. Ὁ Θεόδωρος, κοιμήθηκε τό 838, ἐξουθενωμένος ἀπό τίς κακουχίες. Ὁ ἀδελφός του Θεοφάνης, ἀψηφῶντας τήν διαταγή τοῦ αὐτοκράτορα, νά μείνει ἄταφο τό σῶμα του, τό ἐνταφίασε, συνθέτοντας καί ἕναν ἐξαίσιο ποιητικό κανόνα.

Μετά ἀπό τήν θαρραλέα αὐτή πράξη του, ὁ Θεοφάνης ἐξορίστηκε στή Θεσσαλονίκη, ὅπου ἐργάστηκε δραστήρια γιά τήν ἐπικράτηση τοῦ Ὀρθοδόξου Δόγματος καί τήν ἀπόκρουση τῆς αἱρέσεως της εἰκονομαχίας. Ἀλλά τό 842 πέθανε ὁ ἀσεβής Θεόφιλος καί στό θρόνο ἀνέβηκε ὁ ἀνήλικος γιός τοῦ Μιχαήλ Γ΄ (842-867),   τόν ὁποῖο ἐπιτρόπευε ἡ εὐσεβής αὐτοκράτειρα ἁγία Θεοδώρα, ἡ ὁποία ἔπαυσε ἀμέσως τούς διωγμούς, ἐπανέφερε σέ ἰσχύ τίς ἀποφάσεις τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (787) καί τό 842 ἀναστήλωσε ὁριστικά τίς ἅγιες Εἰκόνες. Παράλληλα ἐπανέφερε ἀπό τήν ἐξορία καί ἔβγαλε ἀπό τίς φυλακές τούς ὁμολογητές τῆς πίστεως. Ὁ Θεοφάνης ἀνακλήθηκε ἀπό τήν ἐξορία καί ὁ Πατριάρχης ἅγιος Μεθόδιος τό 842 τόν χειροτόνησε Μητροπολίτη Νικαίας. Ἐκεῖ πέρασε τό ὑπόλοιπο τοῦ πολυτάραχου ἐπίγειου βίου του, ποιμαίνοντας θεοφιλῶς τό ποίμνιό του, προσευχόμενος καί ἀσκούμενος. Ὡς ἄφθαστος ποιητής καί ὑμνογράφος συνέθεσε πλῆθος ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων, οἱ ὁποῖοι ψάλλονται μέχρι σήμερα κατά τίς δεσποτικές καί θεομητορικές ἑορτές καί σέ μνῆμες ἁγίων. Κοιμήθηκε εἰρηνικά την 11η Ὀκτωβρίου τοῦ 845. Ἀνακηρύχτηκε ἅγιος καί ἡ σεπτή μνήμη του ἑορτάζεται τήν ἡμέρα τῆς ὁσιακῆς κοιμήσεώς του.

Ὁ ἅγιος Θεοφάνης ὁ Γραπτός συγκαταλέγεται στούς μεγάλους Πατέρες,  Ὁμολογητές καί ὑμνογράφους τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ ὁποῖος ἀφιέρωσε ὁλόκληρη τή ζωή του στήν ὁμολογία καί τήν προάσπιση τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως, τῆς μόνης ἀληθινῆς καί σώζουσας πίστεως. Τόσον αὐτός, ὅσο καί οἱ ἄλλοι μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, εἶναι (πρέπει νά εἶναι) καί σε μᾶς σήμερα τά μεγάλα ζωντανά παραδείγματα, νά μήν κάνουμε τήν παραμικρή ἔκπτωση καί ὑποχώρηση στά θέματα τῆς πίστεως, ὅπως ἔκαμαν καί ἐκεῖνοι!