2 Ιουλ 2020

Ψηφιακὴ ἀναγνώριση προσώπου: μιὰ διεθνὴς χαρτογράφηση

Γράφει ὁ Νικόδημος Καλλιντέρης, Yπ. Διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου
Ἂς σκεφτοῦμε τὸ ἑξῆς σενάριο: περιδιαβαίνοντας μία καθημερινὴ εἰρηνικὴ ἡμέρα τὸν ἀστικὸ ἱστό, ἀστυνομικὲς ἀρχὲς ποὺ εἶναι τοποθετημένες ἀνὰ οἰκοδομικὸ τετράγωνό μας ζητοῦν ἐπιτακτικὰ τὴν ἐπίδειξη τοῦ δελτίου ταυτότητάς μας γιὰ τὴν ἐξακρίβωση τῶν στοιχείων μας, προκειμένου νὰ ἔχουμε τὴν δυνατότητα νὰ κινηθοῦμε μέσα στὴν πόλη. Ἀνὰ λίγες δεκάδες μέτρα διενεργεῖται ἔλεγχος…
Ἀναμφίβολα μία τέτοια τακτικὴ θὰ ἐξέγειρε ἐκτεταμένες (καὶ δικαίως) ἀντιδράσεις ἀπὸ ἑνώσεις πολιτῶν καὶ ἀκτιβιστὲς ποὺ προασπίζονται τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα καὶ τὶς ἐλευθερίες, ἐνῶ ἴσως θὰ προκαλoύσε ὀξύτατη πολιτικοϊδεολογικὴ ἀντιπαράθεση μὲ κύριο διακύβευμα τὰ περὶ «ἀστυνομικοῦ κράτους», «κράτους πρόληψης», «κράτους ἀσφάλειας».
Τί θὰ λέγαμε, ὅμως, ἂν διαπιστώναμε ὅτι ἀκριβῶς τὸ ἴδιο συμβαίνει πολὺ πιὸ ἀθόρυβα, ἀόρατα καὶ...
ἐξ ἀποστάσεως, μακρὰν πιὸ ἀποτελεσματικὰ καὶ μέ...
ἄπειρες μὴ ἀντιληπτὲς ἐν πρώτοις ἐπιπτώσεις γιὰ τὴν ἐλευθερία τοῦ προσώπου; 
Ὁ λόγος περὶ τῆς ψηφιακῆς ἀναγνώρισης προσώπου (facial recognition), μίας τεχνολογίας, ποὺ ναὶ μὲν ξεκίνησε πειραματικὰ ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ ’60, πλὴν ὅμως τὰ τελευταία δέκα περίπου χρόνια ἔχει διεισδύσει σὲ πάμπολες πτυχὲς τῶν καθημερινῶν μας δραστηριοτήτων: ἀπὸ τὸ ξεκλείδωμα τοῦ ὑπολογιστῆ καὶ τοῦ «ἔξυπνου» τηλεφώνου μας, τὰ μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης καὶ τὴν εὕρεση ἀγνοουμένων προσώπων ἕως τὸν ἔλεγχο κατὰ τὴν εἴσοδο στὸν ἐργασιακὸ χῶρο, τὴν ἀστυνόμευση σὲ ἀεροδρόμια καὶ λοιποὺς δημοσίους χώρους καὶ τὴν πρόσβαση στὸν τραπεζικό μας λογαριασμό. 
Ἡ λειτουργία αὐτῆς τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας ἔχει νὰ κάνει μὲ τὸν ὑπολογισμὸ μέσω βιντεοκαμερῶν (CCTV) τῆς γεωμετρίας τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, καθὼς σὲ ἀσύλληπτες ταχύτητες καὶ μὲ τὴν χρήση ἀλγορίθμων ὑπολογίζεται ἡ ἀπόσταση μεταξὺ τῶν ματιῶν, τὸ μῆκος τοῦ μετώπου ἢ τὸ σχῆμα τῆς κάτω γνάθου γιὰ τὴν δημιουργία μίας μοναδικῆς ψηφιακῆς ταυτότητας προσώπου, ἡ ὁποία μὲ τὴν σειρὰ τῆς ἀντιπαραβάλλεται μὲ ἀντίστοιχες ταυτότητες ἀποθηκευμένες σὲ βάσεις δεδομένων.
Πρόσφατη, ἐξαιρετικῆς σημασίας ἔρευνα, χαρτογραφεῖ τὴν ἐφαρμογὴ τῆς ἐν λόγω τεχνολογίας σὲ παγκόσμια κλίμακα. Ὡς πρὸς τὴν χρήση τῆς λοιπὸν ἀπὸ τοὺς κρατικοὺς μηχανισμούς, καὶ δὴ ἀπὸ τὶς ἀρχὲς ἐπιβολῆς τῆς τάξης, ἡ ψηφιακὴ ἀναγνώριση προσώπου σὲ τακτικὴ βάση ἀφορᾶ τὸ ἥμισύ του παγκόσμιου πληθυσμοῦ. Πιὸ συγκεκριμένα, ἤδη 98 χῶρες ἔχουν θέσει σὲ λειτουργία κάμερες ποὺ ἐνσωματώνουν καὶ τὴν ψηφιακὴ ἀναγνώριση προσώπου, ἐνῶ σὲ ἄλλες 12 ἡ χρήση τῆς ἔχει ἐγκριθεῖ καὶ ἀναμένεται ἡ πρακτική της ἐφαρμογή.
Στὶς Η.Π.Α. ἤδη ἀπὸ τὸ 2016 ἔρευνα ἔχει καταδείξει ὅτι οἱ μισοὶ ἐνήλικες πολίτες ἔχουν καταγραφεῖ σὲ κάποιο δίκτυο ψηφιακῆς ἀναγνώρισης προσώπου, ἐνῶ τὸ Ὑπουργεῖο Ἐσωτερικῆς Ἀσφαλείας (Department of Homeland Security) ἐντός του 2019 ἀνακοίνωσε ὅτι σκοπεύει ἕως τὸ 2023 νὰ καταγράφει τὰ πρόσωπα τῶν ἐπιβατῶν στὰ ἀεροπλάνα, σχεδὸν στὴν ὁλότητά τους (97%). Στατιστική μελέτη τοῦ Pew Research Center από τὴν ἄλλη ἔχει ἀναδείξει ὅτι τὸ 59% τῶν ἀμερικανῶν πολιτῶν ἀποδέχονται τὴν χρήση τῆς ψηφιακῆς ἀναγνώρισης προσώπου στὸ πλαίσιο τῆς ἀσφάλειας καὶ τῆς ἀντεγκληματικῆς πολιτικῆς. Νοτιότερα στὸ σύνολο τῶν κρατῶν τῆς Νότιας Ἀμερικῆς ἡ χρήση τῆς τεχνολογίας ἀγγίζει τὸ 92%, καθὼς συνδέθηκε μὲ μεγάλες ἀστυνομικὲς ἐπιτυχίες, ὅπως τὴν σύλληψη ἑνὸς ἀπὸ τοὺς πλέον καταζητούμενους ἐγκληματίες στὴν Βραζιλία.
Στὴν Μέση Ἀνατολὴ καθὼς καὶ στὴν κεντρικὴ καὶ ἀνατολικὴ Ἀσία ἡ κατάσταση, κατὰ τὴν ἔρευνα, εἶναι ἀντίστοιχη μὲ τὸ πρόσθετο χαρακτηριστικὸ ὅτι ἐδῶ ἡ ἐφαρμογὴ τῆς τεχνολογίας λαμβάνει χώρα καὶ γιὰ λόγους ἐθνικῆς ἄμυνας λόγω ὁρισμένων ἀνοιχτῶν ἐμπόλεμων ζωνῶν. 
Ἡ Κίνα, πρωτοπόρος στὶς σύγχρονες ψηφιακὲς τεχνολογίες, διαθέτει πλέον ἐγκατεστημένη μία κάμερα κλειστοῦ κυκλώματος γιὰ κάθε 12 πολίτες της, ἐνῶ χῶρες, ὅπως ἡ Σιγκαπούρη, ἡ Ταϊβᾶν καὶ ἡ Νότια Κορέα καυχῶνται γιὰ τὴν ἐπιτυχημένη χρήση τῆς τεχνολογίας στὴν ἀντιμετώπιση τῆς πανδημίας τοῦ κορωνοϊοῦ καὶ τὴν ἐπιβολὴ τῶν μέτρων κοινωνικῆς ἀποστασιοποίησης καὶ καραντίνας.
Στὸν ἀντίποδα τῶν ἀνωτέρω βρίσκεται ἡ ἀφρικανικὴ ἤπειρος, ὅπου πρὸς τὸ παρὸν ἡ ψηφιακὴ ἀναγνώριση προσώπου λειτουργεῖ μόνο στὸ 20% τῶν κρατῶν της στὰ ὁποῖα ἔχει ἀναπτύξει δραστηριότητες ὁ κινεζικὸς ψηφιακὸς κολοσσὸς τῆς Huawei. Στὴν Τανζανία πάντως αὐτὴν τὴν στιγμὴ πραγματοποιοῦνται πειράματα γιὰ χρήση τῆς τεχνολογίας γιὰ τὴν ταυτοποίηση σκύλων ποὺ ἔχουν ἐμβολιαστεῖ γιὰ λύσσα, ἐνῶ ἡ Κένυα ἰσχυρίζεται ὅτι περιόρισε σχεδὸν στὸ μισὸ τὴν ἐγκληματικότητά της λόγω τῆς ψηφιακῆς ἀναγνώρισης προσώπου. Δεδομένων τῶν ραγδαίων πάντως ἐξελίξεων καὶ τὴν ταχύτατη διείσδυση τῶν παγκόσμιων ψηφιακῶν ἑταιρειῶν στὴν Ἀφρική, πολὺ σύντομα ἡ ἐφαρμογὴ τῆς τεχνολογίας ἀπὸ τὰ κράτη θὰ ἐπεκταθεῖ σὲ ἀνάλογα ποσοστὰ μὲ τὴν Ἀμερικὴ καὶ τὴν Ἀσία.
Στὸν εὐρωπαϊκὸ χῶρο, ποὺ διαθέτει μία παράδοση στὴν προστασία τῆς ἰδιωτικότητας καὶ τῶν προσωπικῶν δεδομένων καὶ οἱ πολίτες ἔχουν ὀξυμένη εὐαισθησία τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν στὰ ζητήματα τῶν συνταγματικῶν ἐλευθεριῶν, ἡ ψηφιακὴ ἀναγνώριση προσώπου χρησιμοποιεῖται ἀπὸ 26 κράτη! 
Μόνον στὴν γαλλικὴ πόλη Nice ὑπάρχει μία βιντεοκάμερα γιὰ κάθε 342 πολίτες, ἐνῶ -πάντα σύμφωνα μὲ τὴν ἔρευνα- χρήση τῆς τεχνολογίας κάνει καὶ ἡ Ἑλλάδα. Μάλιστα σχετικὰ προσφατα η Homo Digitalis ἀπηύθηνε ἐπιστολὴ πρὸς τὸ Ὑπουργεῖο Προστασίας τοῦ Πολίτη ποὺ ἀφοροῦσε πιθανὴ χρήση τῆς δυσώνυμης πλέον ἐφαρμογῆς Clearview AI ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ ἀστυνομία σχετικα μὲ τὴν ὁποία ἔχει ξεσπάσει σάλος στὶς Η.Π.Α. Στὴν ἐπίσημη ἀπάντηση το Ὑπουργεῖο ἀρνεῖται κατηγορηματικὰ τὴν χρήση τῆς ἐν λόγω ἀμφιλεγόμενης τεχνολογίας ψηφιακῆς ἀναγνώρισης προσώπου. Ἐντός του Μαΐου η European Digital Rights ἀπέστειλε ἔκκληση πρὸς τὰ κράτη-μέλη τῆς ΕΕ καὶ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἐπιτροπή για τὴν ἀπαγόρευση τῆς ψηφιακῆς ἀναγνώρισης προσώπου καὶ ἄλλων τεχνολογιῶν ἐπεξεργασίας βιομετρικῶν δεδομένων σὲ δημόσιους χώρους, ἐνῶ μέχρι στιγμῆς μόνο τὸ Βέλγιο καὶ τὸ Λουξεμβοῦργο (μαζὶ μὲ τὸ Μαρόκο εἶναι τὰ μόνο τρία κράτη σὲ διεθνῆ ἐμβέλεια ποὺ ἐπέβαλαν ἀπαγόρευση) ἔχουν προβεῖ σὲ ἀπαγορευτικὴ νομοθετικὴ ρύθμιση.
Κάπως ἔτσι ἔχει διαμορφωθεῖ σὲ διεθνὲς πλαίσιο ἡ ἐξάπλωση τῆς ψηφιακῆς ἀναγνώρισης προσώπου προκαλώντας ἀναμφίβολα ἔντονες ἀνησυχίες στὶς κοινωνίες. Οἱ δημοκρατικὲς ἐλευθερίες περιλαμβάνουν τὸ δικαίωμα τοῦ συναθροίζεσθαι, τὴν ἐλευθερία ἔκφρασης καὶ τὸ δικαίωμα τοῦ πληροφοριακοῦ αὐτοκαθορισμοῦ τὰ ὁποία βρίσκονται στὸ ἀπόσπασμα λόγω τῆς μαζικῆς βιομετρικῆς ἐπιτήρησης τοῦ δημόσιου χώρου. Ἴσως τμῆμα ὅσων ἐκφράζουν ἐπιφυλάξεις λόγω τῶν κινδύνων ποὺ ἐλλοχεύουν, ἀναμετρῶνται καὶ μὲ τὴν τεχνολογικὴ αἰτιοκρατία (ἐτεραρχία ἢ ντετερμινισμό, ὅπως συνηθίζεται πλέον νὰ λέγεται) ποὺ θέλει τοὺς τεράστιους ψηφιακοὺς κολοσσοὺς νὰ συμπλέουν μὲ εὐρύτερα οἰκονομικὰ καὶ πολιτικὰ συμφέροντα γιὰ τὴν ἐπέκταση τῶν σύγχρονων δυστοπικῶν τεχνολογιῶν.
Εἶναι πάντως ἐρευνητικὰ ἀποδεδειγμένη ἡ ἀνακρίβεια τῆς τεχνολογίας ἀναγνώρισης προσώπου σὲ πολλὲς περιπτώσεις (π.χ. μια ἀπὸ τὶς ἐφαρμογὲς ταυτοποίησε 28 μέλη τοῦ ἀμερικανικοῦ Κογκρέσου ὡς συλληφθέντες γιὰ ποινικὰ ἀδικήματα). Αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἔχει βαρύτατες ἐπιπτώσεις γιὰ τοὺς θιγέντες, πολλὲς ἐκ τῶν ὁποίων μὴ ἐπανορθώσιμες.
Ἐπειδὴ ἡ ἐν λόγω τεχνολογία καθιστὰ ἐκ τῶν προτέρων ὑπόπτους ὅλους ἀνεξαιρέτως, παραβιάζεται ἡ ἀρχὴ τῆς ἀναλογικότητας, ἡ πεμπτουσία τοῦ δικαίου τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων, λόγω τῆς ἀδιάκριτης ψηφιακῆς καταγραφῆς τῶν πολιτῶν στὸ δημόσιο χῶρο. Θεμελιώδεις ἀρχὲς τοῦ δικαίου τῶν προσωπικῶν δεδομένων ἐνδέχεται νὰ καταπατοῦνται, ὅπως ἡ ἀρχὴ τοῦ περιορισμοῦ τοῦ σκοποῦ τῆς ἐπεξεργασίας, ἡ ἐλαχιστοποίηση τῶν δεδομένων ἀλλὰ καὶ ἡ ἀπαγόρευση ἀτομικῆς λήψης ἀποφάσεων καὶ κατάρτιση ψηφιακοῦ προφὶλ βάσει αὐτοματοποιημένης ἐπεξεργασίας δεδομένων προσωπικοῦ χαρακτήρα. Συνάγεται λοιπὸν ὅτι ἡ ψηφιακὴ ἀναγνώριση προσώπου ἴσως ναρκοθετεῖ θεμελιώδεις ἀρχὲς τῆς δημοκρατικῆς κοινωνίας.
Ὁ περιορισμὸς τοῦ δημόσιου χώρου μέσω τῆς ψηφιακῆς ἐπιτήρησης, ποὺ τείνει νὰ ἐξαπλώνεται, τροποποιεῖ ἀναπόδραστα τὴν ἰσορροπία ἰσχύος μεταξὺ κράτους καὶ κοινωνίας, ἡ ὁποία διαφοροποιεῖ τὶς δημοκρατίες ἀπὸ τὰ αὐταρχικὰ ἀστυνομικὰ κράτη. Ἀλλὰ καὶ εἰδικὰ τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο, ὡς τὸ «ἱερὸ βῆμα» τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος, γιὰ τὸ ὁποῖο κάποιος στοχαστὴς εἶπε ὅτι αὐτὸ ἐκφράζεται κάθε στιγμή, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ στόμα ποὺ ἐπιλέγει πότε θὰ μιλήσει, ὅταν ὑπόκειται στοὺς «νόμους» τῶν ἀλγορίθμων καὶ τῆς τεχνητῆς νοημοσύνης εἶναι φυσικὸ νὰ προκαλεῖ ἀνυπολόγιστους κινδύνους γιὰ τὴν ἐλευθερία τοῦ προσώπου. 
Εἴμαστε, ἄραγε, ἕτοιμοι νὰ τοὺς παραβλέψουμε τόσο ἀψήφιστα;
homodigitalis

1 σχόλιο:

ΚΑΝΤΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟΥ ΜΑΣ.