Ἡ Ἐκκλησία μητέρα καὶ τροφὸς τοῦ Ἔθνους

Γράφει ὁ Ἀρχ. π. Ἰωὴλ Κωνστάνταρος 
Ἀποστολικὸ Ἀνάγνωσμα Κυριακῆς τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καὶ τῶν Ἁγίων Πάντων (Ἑβρ. ΙΑ΄ 33 – ΙΒ΄ 2) 
 Τὴν μνήμη τῶν Ἁγίων Πάντων, ἀλλὰ καὶ τὴ Σύναξη τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων ἑορτάζει σήμερα ἡ Ἐκκλησία μας. Καὶ τοῦτο, διότι συμπίπτει ἡ Κυριακὴ τῶν Ἁγίων Πάντων μὲ τὴν ἡμερολογιακὴ ἑορτὴ τῶν «Στύλων τῆς Οἰκουμένης». Δὲν θὰ ὑπῆρχε, ὁμολογουμένως, καταλληλότερο Ἀποστολικὸ Ἀνάγνωσμα γιὰ τὴν κοινὴ ἑορτή, ἀπ' αὐτὸ ποὺ θ' ἀκούσουμε τὴν Κυριακὴ στοὺς Ἱερούς μας ναούς. Φυσικὰ καὶ σὲ ἄλλες ἑορτὲς ἡ Ἐκκλησία μᾶς ἔχει τοποθετήσει αὐτὸ τὸ τμῆμα ἀπὸ τὴν πρὸς Ἑβραίους Ἐπιστολή. Ὅμως, ὅσες φορὲς καὶ ἂν μελετᾶ ὁ πιστὸς τὰ θεόπνευστα κείμενα τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ, τόσο καὶ περισσότερο ἡ χάρις τὸν ὁδηγεῖ στὰ ὕψη τῶν θείων νοημάτων.

Μᾶς κάνει, λοιπόν, λόγο ὁ Ἀπ. Παῦλος γιὰ τὰ σπουδαία κατορθώματα τῶν δικαίων τῆς Π. Διαθήκης. Κατορθώματα ὄντως συγκλονιστικά, ὅμοια πρὸς τὰ ὁποία, ἀλλὰ καὶ μεγαλύτερα, ὅπως γνωρίζουμε ἀπὸ τὰ Ἱερά μας Συναξάρια, ἐπιτέλεσαν καὶ οἱ Ἅγιοί της Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Βεβαίως, στὴν εὐλογημένη αὐτὴ Σύναξη τῆς Ἁγιότητας, τὸν πρῶτο λόγο, τὸν ἔχουν οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι, οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦν καὶ τὸ θεμέλιόν της Πίστεως «ἐπικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίω τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Προφητῶν, ὄντος ἀκρογωνιαίου αὐτοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ». (Ἐφεσ. Β΄20). Τί πρόσφεραν, πράγματι, οἱ θαυμαστὲς αὐτὲς προσωπικότητες σ' ὁλόκληρο τὸν κόσμο; Εἶναι ἀδύνατον νὰ συλλάβει ἀνθρώπινος νοῦς τοὺς....

ἀτρήτους κόπους καὶ τὸ μέγεθος τῆς ἀποστολικῆς θυσίας, γιὰ τὴν ἀγάπη καὶ τὴ δόξα τοῦ Χριστοῦ.

Γι' αὐτὸ καὶ οἱ μεγάλοι Πατέρες καὶ Διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας μας, προεξάρχοντος τοῦ Ἄγ. Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου πλέκουν αἰώνιες τιμὲς καὶ ἀθάνατα ἐγκώμια στὸν ὅμιλο τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων, κυρίως ὅμως σ' αὐτὸν ποὺ ἀγωνίστηκε καὶ θυσιάστηκε περισσότερο ὅλων, δηλ. στὸν Ἅγιο Ἀπόστολο Παῦλο! Πράγματι, ριπὲς δέους διαπερνοῦν τὶς καρδιὲς τῶν πιστῶν ὅταν σκέπτονται, μὰ περισσότερο ὅταν μελετοῦν τὸν ἔνθεο ζῆλο καὶ τὸν ἱερὸ ἐνθουσιασμὸ τῶν ἀποστολικῶν προσωπικοτήτων. Ἀλλὰ ἐκεῖ ποὺ ἀποκορυφώνεται ἡ συγκίνησις εἶναι ὅταν συνειδητοποιοῦμε πὼς καὶ τὸ Ἔθνος μας, ἡ Ἑλληνική μας Πατρίδα, ἀξιώθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ δεχθεῖ τὸ σωστικὸ κήρυγμα ἀπὸ ἀποστολικὰ χείλη, καὶ ὅτι τὰ ἱερὰ χώματα ποὺ πατοῦμε, ἐξαγιάστηκαν ἀπὸ τοὺς μεγάλους Ἀποστόλους καὶ τοὺς συνεργάτες τους. «Ὡς ὡραῖοι οἱ πόδες τῶν εὐαγγελιζομένων εἰρήνην, τῶν εὐαγγελιζομένων τὰ ἀγαθά!» (Ρωμ. Ἰ΄15).

Λόγω του ὅτι τὸν τελευταῖο καιρὸ ἀκούγονται ἀπὸ περίεργα ἕως καὶ ἀνόητα πράγματα γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Χριστιανική μας πίστη, σὲ σχέση μὲ τὸ Ἑλληνικό μας Ἔθνος, ἡ διπλὴ αὐτὴ ἑορτὴ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καὶ τῶν Ἁγίων Πάντων, μᾶς δίνει τὴν εὐκαιρία νὰ ἐμβαθύνουμε στὸ ὅλο θέμα ἀντικειμενικὰ καὶ ἱστορικὰ καὶ ἔτσι νὰ καταλήξουμε σὲ ὀρθὰ καὶ ἀδιαμφισβήτητα συμπεράσματα. Σὲ συμπεράσματα τὰ ὁποῖα ἀνέκαθεν φυσικὰ ὑπῆρχαν, ἀλλὰ ἔτι πλέον εἶναι ἀνάγκη σήμερα νὰ τὰ ἐπαναλάβουμε, νὰ τὰ συστηματοποιήσουμε καὶ κυρίως νὰ τὰ ἐπιβεβαιώσουμε.

Πρῶτα ἀπ' ὅλα νὰ ἐπισημάνουμε τὸ γεγονὸς ὅτι ὑπῆρξε εὐδοκία Θεοῦ πὼς κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς Σαρκῶσες τοῦ Υἱοῦ καὶ Λόγου τοῦ Θεοῦ, στὸν κόσμο, ὅλοι σχεδὸν οἱ ἄνθρωποι ὁμιλοῦσαν τὴν Ἑλληνικὴ Γλώσσα. Αὐτό, ὅπως γνωρίζουμε, συνετέλεσε, ὥστε ὁλόκληρη ἡ Κ. Διαθήκη νὰ γραφεῖ στὴν Ἑλληνική. Ἤδη δὲ ἀπὸ τοῦ Γ' π.Χ. αἰῶνος, καὶ ἡ Π. Διαθήκη εἶχε ἀρχίσει νὰ μεταφράζεται ἀπὸ τοὺς Ο' μεταφραστὲς στὴν Ἑλληνικὴ γλώσσα. Ἔτσι λοιπόν, μὲ τὸν τρόπο αὐτό, ὁλόκληρη ἡ γραπτὴ διδασκαλία ποὺ κατέχει ἡ Ἐκκλησία μας, ἡ Ἁγία Γραφὴ δηλαδή, ἦταν διατυπωμένη στὴν Ἑλληνική. Ἀλλὰ καὶ ἡ ἄλλη πηγὴ τῆς πίστεώς μας, ἡ Ἱερὰ Παράδοσις, εἶναι καὶ αὐτὴ στὴν Ἑλληνική. Καὶ τοῦτο διότι οἱ ἀποφάσεις τῶν Ἁγίων Οἰκουμενικῶν ἀλλὰ καὶ τοπικῶν Συνόδων διατυπώθηκαν στὴ γλώσσα αὐτὴ ποὺ ἔχει τὴν δυνατότητα νὰ ἀποδώσει καὶ τὶς λεπτότερες ἀποχρώσεις τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος (κατὰ τὸ ἀνθρώπινον).

Φυσικά, τὸ ἴδιο ἰσχύει τόσο γιὰ τὰ λειτουργικά, ὅσο καὶ γιὰ τὰ ἀνεκτιμήτου πνευματικῆς ἀξίας ὑμνολογικᾶ μᾶς κείμενα. Καὶ εὔκαιρον νὰ μνημονεύσουμε στὸ σημεῖο αὐτὸ τὸν ἐκ Βορείου Ἠπείρου καταγόμενον, ἀείμνηστο ὅσιο γέροντα Γεράσιμο τὸν Μικραγιαννανίτη, τὸν Ὑμνογράφο τῆς Μεγάλης Του Χριστοῦ Ἐκκλησίας, τοῦ ὁποίου τὸ τεράστιο ὑμνολογικὸ τοῦ ἔργο, (μέρος τοῦ ὁποίου παραμένει ἀκόμα ἀνέκδοτο), ἀποτελεῖ ὄχι ἁπλῶς Ἐκκλησιαστικὸ ἢ Ἐθνικό, ἀλλὰ Πανορθόδοξο καὶ Παγκόσμιο πλουτισμό! Καὶ ἂς μὴ μᾶς διαφεύγει καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἀνεκτιμήτου ἀξίας πνευματικοὶ θησαυροὶ τῶν Πατέρων καὶ Διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας μας, ποὺ εἶναι θησαυρισμένοι στὰ συγγράμματά τους, βρίσκονται διατυπωμένοι στὴν ἴδια αὐτὴ Ἑλληνική μας Γλώσσα.

Τὸ Ἑλληνικὸ Ἔθνος λοιπὸν ἀξιώθηκε τῆς μεγάλης τιμῆς ἀπὸ τὸν Θεό, νὰ προσφέρει τὴ γλώσσα του, γιὰ νὰ διατυπωθεῖ σ' αὐτὴ πρωτοτύπως τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ἀλήθεια, πόσο μᾶς ζηλεύουν γι' αὐτὸ τὰ ἄλλα ἔθνη! Μπορεῖ βεβαίως αὐτὰ νὰ διαθέτουν πλοῦτο πολύ, στρατοὺς μεγάλους, δύναμη ὑλικὴ τεράστια, τεχνικὴ καὶ ἠλεκτρονικὴ τεχνολογία ὅλων τῶν μορφῶν καὶ νὰ καυχῶνται γιὰ τὸν ἐν γένει πολιτισμό τους. Ἕνα ὅμως πράγμα δὲν ἔχουν, τὴν εἰδικὴ εὐλογία τοῦ Θεοῦ νὰ προσφέρουν τὴν γλώσσα τους πρὸς διατύπωση τῆς Αἰωνίου Ἀληθείας. Καὶ φυσικὰ τὰ ὅσα ἀναφέρουμε δὲν ἔχουν ἴχνος σωβινισμοὺ ἢ ὁτιδήποτε ἄλλο. Ἁπλῶς ἐπισημαίνουμε τὴν πραγματικότητα καὶ κάτι ποὺ εἶναι ἀπ' ὅλους παραδεκτό. Ἄλλωστε, γι' αὐτὸ ἀναγκάζονται πολλοὶ ἀπὸ τὰ ἄλλα ἔθνη, νὰ μαθητεύσουν στὴ διδασκαλία τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσας, ἀκριβῶς γιὰ νὰ μελετοῦν στὸ πρωτότυπο τὰ λόγια του Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ.

Ἀλλὰ τὸ Ἔθνος μας, εἶναι ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο εὐθὺς ἐξαρχῆς ἐδέχθη τὸν Χριστιανισμὸ καὶ ἀπαρνήθηκε τὴν ἀρχαία εἰδωλολατρία. Βρῆκε δηλαδὴ στὸ Ἀποστολικὸ κήρυγμα αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ ὁποῖο ζητοῦσε. Ὁ Κύριος βέβαια δίδαξε μόνο στοὺς Ἰουδαίους. Ἀλλὰ αὐτοὶ δὲν δέχτηκαν τὴ διδασκαλία Του. Τὸν ἀρνήθηκαν καὶ Τὸν ἐσταύρωσαν. Ἐνῶ οἱ πρόγονοί μας μὲ πολλὴ προθυμία ἀποδέχθηκαν τὰ θεία διδάγματα. Αὐτὸ μάλιστα τὸ προεῖδε ὁ Κύριος. Καὶ γι' αὐτό, ὅταν μερικοὶ Ἕλληνες ζήτησαν νὰ Τὸν ἰδοῦν καὶ νὰ τὸν γνωρίσουν προσωπικῶς, εἶπε τὰ λόγια ἐκεῖνα ποὺ τόσο τιμοῦν τὸ Ἑλληνικό μας ἔθνος: «Ἐλήλυθεν ἡ ὥρα, ἴνα δοξασθῆ ὁ Υἱὸς τοῦ Ἀνθρώπου» (Ἰωάν. ΙΒ' 23).

Καὶ ὄντως, οἱ περισσότερες Χριστιανικὲς Ἐκκλησίες, ἱδρύθηκαν ἀπὸ τοὺς Ἀποστόλους καὶ τοὺς μαθητές τους σὲ περιοχὲς καὶ πόλεις Ἑλληνικές. Ἐκεῖνο ὅμως ποὺ κάνει μεγάλη ἐντύπωση, ὅσον ἀφορᾶ τὴν διάδοση τοῦ Χριστιανικοῦ κηρύγματος, καὶ τὴν ἐξάπλωση τῆς Ἐκκλησίας μας, εἶναι ὅτι ἐνῶ ἄλλα ἔθνη (Ἰουδαῖοι, Ρωμαῖοι), κατεδίωκαν τὸν Χριστιανισμὸ καὶ ἐθανάτωναν τοὺς ὀπαδοὺς τοῦ Χριστοῦ, στὴν Ἑλλάδα ὁ Χριστιανισμὸς ὄχι μόνον δὲν ἐδιώχθη, ἀλλὰ καὶ ἔγινε δεκτὸς μὲ χαρὰ καὶ ἱκανοποίηση. Ὅλοι γνωρίζουμε ὅτι Ἕλληνας ἦταν ὁ τρίτος τῶν Εὐαγγελιστῶν, ὁ Ἱερὸς Λουκᾶς, ὁ ὁποῖος μᾶς χάρισε τὸ ἐξαίρετο Εὐαγγέλιό του καὶ τὰ ἀνεκτίμητα «ἀπομνημονεύματα» ποὺ ἀποτελοῦν καὶ πτυχὲς τῆς Ἱστορίας τῆς πρώτης μας Ἐκκλησίας. Τὸ βιβλίο τοῦ δηλαδὴ τῶν «Πράξεων τῶν Ἀποστόλων»!

Ἀλλὰ καὶ στοὺς Ἀποστολικοὺς Πατέρες ἂν περάσουμε στὴν συνέχεια, ποὺ εἶναι οἱ ἄμεσοι διάδοχοι τῶν Ἀποστόλων, θὰ δοῦμε ὅτι Ἕλληνες εἶναι ὁ Πολύκαρπος καὶ ὁ Ἰγνάτιος. Ἕλληνες καὶ οἱ πρῶτοι Ἀπολογητὲς τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὁ Ἰουστίνος, ὁ Ἀθηναγόρας, ὁ Κοδράτος ἀλλὰ καὶ τόσοι ἄλλοι. Ἕλληνες οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας (Μ. Ἀθανάσιος, Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος, Χρυσόστομος, καὶ τόσοι ἄλλοι ἀστέρες τοῦ νοητοῦ στερεώματος).

Ἐὰν δὲ ὅλες αὐτὲς οἱ μεγάλες μορφὲς ἔθεσαν στὴν ὑπηρεσία τοῦ Εὐαγγελίου τὶς ψυχικὲς καὶ τὶς διανοητικές τους ἱκανότητες καὶ μὲ ὅλα τους τὰ χαρίσματα ἐργάστηκαν γιὰ τὴν διάδοση τῆς διδασκαλίας καὶ τὴν ὑπεράσπιση τῶν δογμάτων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας, οἱ Ἕλληνες εἶναι ἐκεῖνοι ποὺ πρόσφεραν καὶ τὸ αἷμα τους, ὡς μάρτυρες πλέον, παραμένοντας ἑδραῖοι καὶ ἀκλόνητοι στὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ.

Ὅταν οἱ Ρωμαῖοι αὐτοκράτορες ἐξαπέλυαν τοὺς μεγάλους καὶ φοβεροὺς ἐκείνους διωγμοὺς ἐναντίον τῶν Χριστιανῶν, οἱ πρόγονοί μας ἦταν ἐκεῖνοι ποὺ ἀπέδειξαν ὅτι μπροστὰ στὴν πίστη δὲν ὑπολόγιζαν οὔτε τὴν ἴδια τοὺς τὴ ζωή. Καὶ αὐτὸ τὸ νέφος τῶν πρώτων μαρτύρων, ποὺ ἀνέρχεται σὲ ἕνδεκα ἑκατομμύρια καὶ πλέον, ἀποτελεῖται κατὰ μέγα μέρος ἀπὸ Ἕλληνες. Γιὰ ὅλα αὐτά, ἀλλὰ καὶ γιὰ πολλὰ ἄλλα ἀκόμα ποὺ εἶναι καταγεγραμμένα στὶς χρυσὲς σελίδες, τόσο τῆς Ἐκκλησιαστικῆς, ὅσο καὶ τῆς γνησίας Ἐθνικῆς μας Ἱστορίας, ὁ Χριστιανισμὸς στὴν αὐθεντική του ἔκφραση, δηλ. τὴν Ἀποστολικὴ καὶ Πατερική, δόξασε τὸν Ἑλληνισμό. Καὶ ἂς προσθέσουμε ὅτι ἀπ' ὅταν μὲ τὸ διάταγμα τῶν Μεδιολάνων (313 μ.Χ.) τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, ἔπαυσαν οἱ διωγμοί, τὸ νεοΐδρυτο τότε Βυζαντινὸ Κράτος, ἀφοῦ ἐγκολπώθηκε τὸν Χριστιανισμό, ἀναδείχθηκε φάρος πολιτισμοῦ σὲ Ἀνατολὴ καὶ Δύση.

Ὄχι μόνο στὴν Ἀσία, ἀλλὰ καὶ στὴν Εὐρώπη, ὡς γνωστόν, ὑπῆρχε τότε βαρβαρότητα καὶ ἀμάθεια καὶ εἰδωλολατρία, τὰ ὁποία τὰ διέλυσε μὲ τὸν Χριστιανικό του πολιτισμὸ τὸ Βυζάντιο. Αὐτὸ ἔκανε Χριστιανοὺς τοὺς Ρώσους, τοὺς Σέρβους, τοὺς Ρουμάνους, τοὺς Βούλγαρους κτλ, καὶ μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν τοὺς ἐκπολίτισε. Ἀλλὰ ἄνευ ἀντιρρήσεων, ἡ εὐεργετικὴ ἐπίδραση τῆς Ὀρθοδόξου Χριστανικῆς πίστεως στὸ Ἑλληνικὸ Ἔθνος, φαίνεται περισσότερο κατὰ τοὺς χρόνους τῆς τουρκικῆς σκλαβιᾶς. Κατὰ τοὺς σκοτεινοὺς ἐκείνους αἰῶνες ἡ μόνη δύναμη ποὺ παρηγοροῦσε καὶ βοηθοῦσε τοὺς ὑπόδουλους ἦταν ἡ Ἐκκλησία.

Δὲν εἶναι βεβαίως δυνατὸν στὰ στενὰ αὐτὰ πλαίσια νὰ ἀναπτυχθεῖ τὸ κεφάλαιο αὐτὸ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση. Τοῦτο μόνο ἐπισημαίνουμε τὸ ὁποῖο καὶ τονίζουν καὶ ὅλοι οἱ σοβαροὶ μελετητές. Ὅτι ἄνευ τῆς πίστεως τῶν Ἁγίων καὶ τῶν Μαρτύρων τῆς Ἐκκλησίας μας, τὸ Ἔθνος μας θὰ εἶχε ὑποστεῖ ἀφελληνισμό. Ἀλλὰ καὶ μέχρι τῶν ἡμερῶν μας δὲν ἐπιβεβαιώνεται αὐτὴ ἡ πραγματικότητα;

Ὁπωσδήποτε, ὅπου ὑπάρχει ζωντανὴ Ἐκκλησία, ὅπου οἱ ποιμένες γνωρίζουν τὴν εὐλογημένη τοὺς ἀποστολή, ἐκεῖ ἐκτός της Ὀρθοδόξου πνευματικότητος, ἔχουμε καὶ ἀνεπτυγμένο τὸ ὀρθὸ Ἐθνικὸ φρόνημα. Ὅπως ἀντιθέτως, ὅταν ὑποσκάπτονται τὰ θεμέλια της πίστεως μέσω τῶν ποικίλων πλανῶν καὶ οἰκουμενιστικῶν στοιχείων, ἐκεῖ δὲν εἶναι καθόλου τυχαῖο ὅτι ἐλαττώνεται ἕως καὶ ἐκμηδενίζεται καὶ αὐτὴ ἡ Ἐθνικὴ πατριωτικὴ συνείδηση.

Κυριακὴ τῶν Ἁγίων Πάντων καὶ Σύναξις τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων!

Πόσα ἀλήθεια μηνύματα δὲ μᾶς μεταδίδει ἡ διπλὴ αὐτὴ ἑορτή! Ἀπὸ τὰ ἄκρως πνευματικὰ ποὺ παραπέμπουν στὴ ζωντανὴ Ὀρθόδοξη Ἀποστολικὴ Παράδοση, ἡ ὁποία ἐκφράζεται διὰ τῆς δογματικῆς μας διδασκαλίας, ἕως καὶ αὐτὴ τὴν καθημερινότητα τὴν ὁποία βλέπουμε πῶς τὴ βίωσαν οἱ ἑορταζόμενοι Ἅγιοι. Μὲ ἀγώνα ἀλλὰ καὶ χαρά. Μὲ μαρτύριο τῆς συνειδήσεως, ἀλλὰ καὶ μὲ ἱερὸ ἐνθουσιασμό. Μὲ ἀγάπη πρὸς τὴν Ἀλήθεια καὶ θερμὴ προσευχὴ γιὰ νὰ τὴν γνωρίσει ὅλος ὁ κόσμος. Καὶ Ἀλήθεια εἶναι ὁ Χριστὸς καὶ τὸ Σῶμα Του. Ἡ Ὀρθοδοξία μας. Καὶ συνάμα μὲ ἀγάπη πρὸς αὐτὸ τὸ Ἔθνος μας ποὺ τόσα πρόσφερε γιὰ τὴν πίστη, ἀλλὰ καὶ ποὺ τόσο εὐεργετήθηκε ἀπὸ τὴν πίστη τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Ἁγίων.

Ὁμολογουμένως ἀδελφοί μου, δὲν ὑπάρχει μεγαλύτερη εὐλογία ἀπὸ τὸ νὰ ἐπιβεβαιώνεται αὐτὴ ἡ διδασκαλία τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων μὲ τὴν συνεχῆ καὶ ἀτελεύτητη ἁγιότητα τῶν τέκνων τῆς Ἐκκλησίας. Καὶ φυσικὰ δὲν ὑφίσταται μεγαλύτερο χάρισμα καὶ πληρέστερη πνευματικὴ χαρὰ ἀπὸ τὸ νὰ ἀγωνιζόμαστε ἐν ταπεινώσει ἀλλὰ καὶ μὲ ζῆλο ἱερὸ ποὺ ἀναρριπίζει ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ, γιὰ νὰ μιμηθοῦμε τοὺς μεγάλους Ἀδελφούς μας.

Τοὺς Ἁγίους του Θεοῦ. Αὐτὴ ἂς γίνει ἡ εὐχή μας ἀλλὰ καὶ ἡ ἀποστολή μας.Ἀμήν.