Οἱ Nεομάρτυρες μὲ τὸ αἷμα τους διατήρησαν ζωντανὸ τὸν Ἑλληνισμὸ

Τοῦ Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου 

Τὸ πρῶτο κείμενο τοῦ 2021 τῆς παρούσης σειρᾶς ἀφιερωμάτων στὸ 1821, ποὺ οἱ Πανέλληνες ἑορτάζουν τὴν Ἐθνική τους Παλιγγενεσία, ἀφιερώνεται στοὺς Νεομάρτυρες. Εἶναι ὅσοι κατὰ τὴν ὀθωμανικὴ τυραννία προτίμησαν τὰ μαρτύρια καὶ τὸν θάνατο ἀπὸ τὸ νὰ ἀλλαξοπιστήσουν. Ἔτσι μὲ τὸ αἷμα τους ὄχι μόνο διατήρησαν στὴ ζωὴ τὸν Ἑλληνισμό, ἀλλὰ καὶ τὸν ὁδήγησαν στὴν Ἐλευθερία. 

Ὁ ἀγωνιστὴς τοῦ 1821 καὶ λόγιος Μιχ. Οἰκονόμου (1798-1879) στὰ «Ἱστορικά τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας», ποὺ ἔγραψε, σημειώνει ὅτι ὅσοι ἐκ τῶν Ἑλλήνων δὲν ἀλλαξοπίστησαν καὶ δὲν διέφυγαν στὴ Δυτικὴ Εὐρώπη, «περὶ πολλοῦ ποιούμενοι τὰ ἔμφυτα εἰς πάντας τοὺς Ἕλληνας αἰσθήματα τοῦ ἐθνισμοῦ καὶ τῆς... θρησκείας, πιστοὶ εἰς τὴν θρησκείαν, τὴν πρὸς τὴν πατρίδα ἀγάπην καὶ τὴν τῆς καταγωγῆς των εὐγένειαν, τὴν θείαν μετὰ πίστεως καὶ ἐλπίδος ἐπικαλεσθέντες ἀντίληψιν δὲν ἀπηλπίζοντο, ἀλλὰ ἀπεφάσισαν νὰ μείνωσι καὶ νὰ ὑποστῶσι ἐν ὑπομονῇ χριστιανικῇ καὶ φρονήσει κατ’ ἀνάγκην, τὸν ἐπιβαλλόμενον αὐτοῖς βαρὺν κλοιὸν τῆς ὑποταγῆς, τὸν καιρὸν ἐξαγοραζόμενοι, ἐνδομύχως μὲν μίσος κατὰ τῶν τυράννων ἄσπονδον σώζοντες... πόθον δὲ διάπυρον τῆς ἐλευθερίας τρέφοντες». (Α΄ Ἔκδ. 1873, Φωτομηχανικὴ Ἐπανέκδοσις ἐκ τῆς Α΄ ἐκδόσεως, Ἐκδόσεις τῆς Δημοσίας Βιβλιοθήκης τῆς Σχολῆς Δημητσάνης, Ἐπιμέλεια – Εἰσαγωγὴ – Εὑρετήριον Ἰωάννας Γιανναροπούλου – Τάσου Ἀθ. Γριτσοπούλου, Ἀθῆναι, 1976, σελ. 20).

Γιὰ τὸ ἴδιο θέμα ὁ Στίβεν Ράνσιμαν γράφει: «Ἡ ἱστορία τῆς Τουρκοκρατίας ἔχει νὰ ἐπιδείξει ἐλάχιστους περιφανεῖς ἥρωες. Πρόκειται ὅμως γιὰ μία ἡρωικὴ ἱστορία καθ’ ἑαυτήν. Εἶναι ἡ ἱστορία ἑνὸς καταπιεσμένου λαοῦ, ποὺ ἀρνήθηκε νὰ ἀπολέσει τὴν ταυτότητά του καὶ νὰ ξεχάσει τὶς ὑψηλές του παραδόσεις. Καὶ ἦταν, ὑπεράνω ὅλων, ἡ Ἐκκλησία ἐκείνη ποὺ κράτησε ἀναμμένη τὴ φλόγα». (Ἄρθρο Στ. Ρ.  «Οἱ Ὀρθόδοξες κοινότητες ὑπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς Σουλτάνους», εἰς Τόμο «Βυζαντινὴ παράδοση μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης», ΜΙΕΤ, Ἀθήνα, 1994, σελ. 31).

Ὁ καθηγητὴς Διον. Ζακυθηνὸς τονίζει ἐπίσης ὅτι ὁ Ἑλληνισμὸς ἐπὶ Τουρκοκρατίας, ἤτοι ὑπὸ ξενικὴ δουλεία, «ἀπάρτισε ἐθνικὴ καὶ ἠθικὴ κοινότητα ἐντός τοῦ ἀναπεπταμένου δικτύου τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὀργανώσεως». (Διον. Ζακυθηνοῦ «Μεταβυζαντινὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά», Ἀθῆναι, 1978, σελ. 15-16).

 Κατά τοὺς αἰῶνες τῆς σκληρῆς δουλείας ὑπὸ ἀλλόθρησκο κατακτητὴ ἡ διατήρηση τῆς χριστιανικῆς ὀρθόδοξης πίστης σήμαινε καὶ τὴ διατήρηση τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας τῶν Ἑλλήνων. Ἀντίθετα, ἡ ἀπώλεια τῆς θρησκευτικῆς πίστης σήμαινε καὶ ἀπώλεια τῆς ἐθνικῆς συνείδησης. Τὸ λαϊκὸ «Χρονικό» τῆς κωμόπολης Λύσης Ἀμμοχώστου ( Ἰδιαίτερης πατρίδας τοῦ Γρ. Αὐξεντίου, ποὺ σήμερα εἶναι στὰ κατεχόμενα ἀπὸ τὴν Τουρκία ἐδάφη τῆς Κύπρου), γράφει χαρακτηριστικά: «Στὶς 9 Ἰουλίου 1821 οἱ Τοῦρκοι ἐθανατώσαν τοὺς Ἀρχιερεῖς καὶ Κοτσαμπάσηδες καὶ τοὺς ἐχούμενους ἀνθρώπους, ἐπῆραν τὸ μάλιν (Σημ. περιουσία) τους καὶ ἐγδύσαν τὰ Μοναστήρια καὶ τὲς Ἐκκλησιὲς καὶ Χριστιανοὺς πολλοὺς ἐτούρκεψαν» (Ἀνθίμου Παναρέτου «Τὸ Χρονικό τοῦ χωρίου Λύσης», Πνευματικὴ Κύπρος, τ. 15 (1961) σελ. 116). «Τούρκεψε» σημαίνει ἐξισλαμίστηκε, δηλαδὴ χάνοντας τὴν πίστη του ἔχανε καὶ τὴν ἑλληνική του συνείδηση.   

Κατά τὴν Τουρκοκρατία ὅποιος Χριστιανός, γιὰ ὁποιονδήποτε λόγο, ἐθεωρεῖτο μουσουλμάνος δὲν μποροῦσε νὰ ἐπιστρέψει στὴν Πίστη του. Ἂν τὸ ἔπραττε ἐθεωρεῖτο προδότης τοῦ Ἰσλὰμ καὶ ὁδηγεῖτο στὸ Μαρτύριο. Τὸ νὰ μείνει ὁ Ἕλληνας πιστὸς στὴν Πίστη του, ἄρα καὶ στὴν ἰδιοπροσωπία του, δὲν ἦταν καθόλου εὔκολο. Οἰ  εξωμότες ἔχαιραν σημαντικῶν προνομίων: Γλύτωναν ἀπὸ τὸ παιδομάζωμα, ἀπαλλάσσονταν τοῦ βαρύτατου κεφαλικοῦ φόρου, ποὺ πλήρωναν οἱ μὴ μουσουλμάνοι, κάποιοι ἀποκτοῦσαν διοικητικὲς θέσεις καὶ γαῖες καὶ ἀπὸ σκλάβοι (ραγιάδες) γίνονταν κύριοι καί, πολλὲς φορές, ἀγάδες.... (Σπύρου Βρυώνη «Ἡ παρακμὴ τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ στὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ ἡ διαδικασία ἐξισλαμισμοῦ (11ος – 15ος αιώνας), ΜΙΕΤ, Ἀθήνα, 1996, σελ. 320).

Ὁ Ρῶσος μοναχὸς Βασίλειος Μπάρσκι παρέμεινε στὴν Κύπρο στὰ μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ 1730 καὶ «εἶχε κλάψει πικρὰ ἀναλογιζόμενος τὴν τραγικότητα τῆς ζωῆς τῶν Ἑλλήνων ἐκείνων, ποὺ ἀδυνατοῦντες νὰ πληρώσουν τὸν κεφαλικὸ φόρο προσέρχονταν στὸ Ἰσλὰμ» (Κωστὴ Κοκκινόφτα «Ἐξισλαμισμοὶ καὶ ἐπαναχριστιανισμοὶ στὴν Κύπρο», Κέντρο Μελετῶν Ι. Μονῆς Κύκκου, Λευκωσία, 2019, σελ. 31). Επί πλέον τοῦ κεφαλικοῦ φόρου καὶ λόγω τῆς ταπεινωτικῆς ἰδιότητας τοῦ σκλάβου οἱ Ἕλληνες δὲν ὅριζαν τοὺς ἑαυτούς τους, οὔτε τὰ παιδιά τους. Τὸ παιδομάζωμα, τῶν ἀγοριῶν γιὰ στρατολόγηση, καὶ τῶν κοριτσιῶν γιὰ τὰ χαρέμια, καὶ γιὰ ἀθέλητους γάμους μὲ τούρκους ἦταν τὸ καθημερινὸ μαρτύριό τους.

Σὲ αὐτὴ τὴν τυραννία ἀναδείχθηκαν οἱ Νεομάρτυρες. Ἔγραψε σχετικὰ ὁ Γεννάδιος Σχολάριος, πρῶτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ἐπὶ Τουρκοκρατίας: «Ἂς μὴν ἀμφιβάλλει κανεὶς ὅτι ὑπάρχουν νέοι Μερκούριοι, Προκόπιοι καὶ Γεώργιοι – καὶ ἴσως μάλιστα εἶναι μεγαλύτεροι ἀπὸ ἐκείνους ἐφόσον εἶναι γενναιότεροι... Γιατί οἱ νέοι αὐτοὶ ὁμολογητὲς ὑποφέρουν μὲ θαυμαστὴ καρτερία ἀκατονόμαστες καθημερινὲς πικρὲς ταλαιπωρίες ἀπὸ τοὺς βαρβάρους ἁπλῶς καὶ μόνον ἐπειδὴ εἶναι χριστιανοί. Καὶ δὲν διστάζουν καν νὰ ζοῦν ἔτσι, κι ἂς μὴν ὑπάρχει γι’ αὐτοὺς ἐλπίδα διαφυγῆς... καὶ οὔτε διαταράσσει τὴν ἀγάπη τους γιὰ τὸν Ἰησοῦ ἡ διαδικασία τῆς ἀποστασίας...» (Oeuvres completes de Gennade Scholarios, L. Petit, X.A. Siderides, M. Jugie (Paris 1928-1936) IV, 219).

Οἱ Ἕλληνες ποὺ ὑπέστησαν τὰ μαρτύρια καὶ τὸν θάνατο ἀπὸ τοὺς Ὀσμανίδες ἀποτελοῦν νέφος. Κάθε περιοχὴ τῆς σημερινῆς Ἑλλάδος, τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τῆς Κωνσταντινούπολης ἔχει τοὺς μάρτυρές της. Αὐτοί, μὲ τὴ θυσία τους, κράτησαν ὄρθιο τὸ Γένος. Οἱ περισσότεροι ἀνώνυμοι. Ὁ Θεὸς τοὺς γνωρίζει. Ἐπώνυμοι περίπου διακόσιοι, ποὺ ἡ μνήμη τους ἑορτάζεται ὅσο ὑπάρχει Ρωμιοσύνη καὶ «ἡ Ρωμιοσύνη θὰ χαθεῖ ὄντας ὁ κόσμος ὅλος λείψει», ὅπως γράφει ὁ Κύπριος ἐθνικός μας ποιητὴς Βασίλης Μιχαηλίδης.-

 Ἡ Ἁγία Φιλοθέη

Μεταξὺ τῶν Νεομαρτύρων σπουδαία θέση κατέχει ἡ Ἁγία Φιλοθέη ἡ Ἀθηναία (1539-1589). Τὸ κατὰ κόσμο ὄνομά της Ρηγούλα. Πατέρας της ὁ λόγιος Ἄγγελος Μπενιζέλος καὶ μητέρα της ἡ Σηρίγη. Ὅταν πέθαναν οἱ γονεῖς της καὶ χήρεψε, πούλησε τὴν περιουσία της καὶ δημιούργησε κοντὰ στὸ σπίτι της, στὴν Πλάκα, μοναστήρι καὶ πολλὰ ἀνὰ τὴν Ἀττικὴ μετόχια. Ἔχουσα ζέουσα πίστη καὶ σημαντικὴ μόρφωση ἐπιδόθηκε μὲ ζῆλο στὴν προστασία τῶν κοριτσιῶν ἀπὸ τοὺς δυνάστες καὶ στὴ μόρφωσή τους καὶ στὴν ὑποστήριξη κάθε διωκόμενου ἀπὸ αὐτούς.

Ἡ δράση της προκάλεσε τὴν ὀργὴ τῶν Τούρκων, οἱ ὁποῖοι τὴν συνέλαβαν, τὴν φυλάκισαν καὶ τὴν βασάνισαν. Μὲ ἐπέμβαση τῶν  Δημογερόντων ἀφέθηκε ἐλεύθερη. Ὅμως σύντομα τὴν συνέλαβαν πάλι ἐκεῖ ποὺ εἶναι τὸ ἐκκλησάκι τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου, στὴν ὁδὸ Λευκωσίας,  ποὺ ἦταν μετόχι τῆς Μονῆς της. Αὐτὴ τὴ φορὰ τὴν μαστίγωσαν μὲ λύσσα, ἀφήνοντάς την ἡμιθανῆ. Τὴν παρέλαβαν οἱ μοναχές της καὶ τὴν μετέφεραν στὸ ἄλλο μετόχι τῆς Μονῆς, στὴν Καλογρέζα (Σημ. Ἄλλως Καλογραία. Ἔτσι ὀνομάστηκε ἡ περιοχὴ σὲ ἀνάμνηση τοῦ μαρτυρίου τῆς Ἁγίας καὶ τῆς προσφορᾶς της στὴν Ἐκκλησία καὶ στὸ Γένος). Ἐκεῖ παρέδωσε τὸ πνεῦμα της, στὶς 19 Φεβρουαρίου 1589.-

θρησκευτικὰ