«Τὴν γλῶσσα μοῦ ἔδωσαν ἑλληνικὴ…»*

«Μὰ ἤ ρωμιογέννητοι  ἤ ρωμιοὶ ἤ τουρκόσποροι,

μία πίστη, καὶ γλῶσσα μιά, καὶ ἰδέα μιά,

καὶ μιά ψυχή, ἕνα Γένος.»

(Κ.Παλαμᾶς, Ἡ φλογέρα τοῦ βασιλιᾶ)

Προτοῦ ἀναπτύξω τὶς σκέψεις μου, θὰ ἤθελα νὰ σταθῶ πρῶτα-πρῶτα στὴν ἔννοια καὶ τὴν σημασία τῆς Παραδόσεως. Ἡ  «παράδοση» ἐτυμολογεῖται μὲ τὴν πρόθεση «παρὰ» καὶ τὸ ρῆμα «διδωμι». Ἡ παράδοση λοιπὸν δὲν ἔχει καμμία νοηματικὴ σχέση μὲ τὴν συντήρηση (ὅπως θέλουν νὰ πιστεύουν πολλοί), ἡ ὁποία θεωρεῖται κάτι τὸ παρωχημένο. Οἱ παπποῦδες μας , οἱ γονεῖς μας καὶ γενικὰ ὅλοι οἱ προγονοί μας, μέσα στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων μᾶς παρέδωσαν πολιτισμό, ἤθη, ἔθιμα, μὲ σκοπὸ νὰ τὰ παραδώσουμε καὶ ἐμεῖς στὰ παιδιά μας. Ἐὰν λοιπὸν μόνον τὰ παραλαμβάναμε, χωρὶς νὰ τὰ παραδώσουμε δὲν θὰ μιλούσαμε γιὰ «παράδοση»  ἀλλὰ γιὰ «παράληψη»! Ἕνας ἀπὸ τοὺς πυλῶνες τῆς παραδόσεώς μας εἶναι καὶ ἡ γλῶσσα μας, ἡ γλῶσσα τοῦ Ὅμηρου καὶ τῆς Καινῆς Διαθήκης.        

Εἶναι ἄξιο μνείας πὼς ἕνας τόσο μικρὸς λαὸς κατάφερε νὰ μὴν ἀφομοιωθῆ ἀπὸ τοὺς κατακτητὲς , εἴτε αὐτοὶ ἄκουγαν στὸ ὄνομα Ρωμαῖοι, εἴτε Τοῦρκοι, εἴτε Φράγκοι. Ἡ γλῶσσα μαζὶ μὲ τὴν πίστη βεβαίως εἶναι αὐτὲς ποὺ μᾶς κράτησαν ζωντανούς. Ἐντύπωση δέ, προξενεῖ ἡ ἐξάπλωση τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ στὴν...

 Ἀνατολὴ ἐντὸς μιᾶς δεκαετίας μὲ τὴν ἐκστρατεία τοῦ Μεγάλου Ἀλέξανδρου. Ἡ γλῶσσα ἦταν τὸ μέσον. Καὶ ὁ φορέας ἀξιῶν καὶ ἐπιστημῶν βεβαίως, ποὺ βρῆκαν πρόσφορο ἔδαφος πρὸς καρποφορία, ἰδιαίτερα στὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ συνέχισε ἐπὶ μακρὸν νὰ εἶναι πνευματικὸ κέντρο.

Ἀργότερα ἐξαπλώθηκε καὶ στὴν Δύση, καὶ ὅταν λέμε Δύση ἐννοοῦμε τὴν Γαλατία καὶ τὴν Ἱσπανία (ὁ Μέγας Θεοδόσιος ἦταν Ἱσπανὸς), ἀφοῦ στὴν Ἰταλία ἡ κυρίαρχη γλῶσσα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Αἰνεία ἦταν ἡ Ἑλληνική. Στὴν «Πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολὴ» ὁ Ἀπόστολος Παῦλος  κατονομάζει τὴν Ρώμη «πόλις ἑλληνίς». Ὁ ἀπόστολος γράφει τὴν ἐν λόγῳ ἐπιστολὴ στὰ ἑλληνικά, ἀφοῦ ἦταν ἡ καθομιλουμένη ὄχι μόνο τῆς Ρώμης ἀλλὰ καὶ τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου.   

Μὲ τὴν μεταφορὰ τῆς πρωτεύουσας ποὺ πραγματοποίησε ὁ Μ. Κωνσταντῖνος ἀπὸ τὴν δύση στὴν ἀνατολή, ἀπὸ τὴν Ρώμη στὴν Νέα Ρώμη, ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα μεγαλούργησε ἀκόμη περισσότερο. Πέρσες, Ἄραβες, Σλάβοι, Ρῶσσοι κατέφθαναν στὶς μεγαλουπόλεις τῆς Αὐτοκρατορίας γιὰ νὰ σπουδάσουν ὄχι μόνον φιλοσοφία καὶ ῥητορικὴ ἀλλὰ καὶ ὅλες τὶς θετικὲς ἐπιστῆμες, στὶς περίφημες σχολὲς τῆς Πόλεως, τῆς Ἀλεξανδρείας, τῆς Ἀντιοχείας. Αὐτὸ ἄλλωστε ἀποδεικνύει περίτρανα καὶ ἡ διεθνὴς ὁρολογία τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν (ἰατρική, φυσική, βιολογία, χημεία κ.ἄλ.). Ἡ Ἀνατολικὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία (Βυζάντιο) ἀνέπτυξε ὑψηλὸ πολιτισμό, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὴν Δύση. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ παράδειγμα τοῦ νοσοκομείου τῆς μονῆς Παντοκράτορος στὴν Κωνσταντινούπολη. Στὸ συγκεκριμένο νοσοκομεῖο ὑπηρετοῦσαν, μαζὶ μὲ τοὺς ἄνδρες γιατρούς, μιὰ γυναῖκα γιατρός, τέσσερις γυναῖκες βοηθοὶ γιατροί, καὶ δύο γυναῖκες ἀναπληρωματικοὶ βοηθοί.¹ Τὴν ἴδια ἐποχὴ οἱ δυτικοὶ θεολόγοι προσπαθοῦσαν ἀκόμη νὰ ἀποφανθοῦν ἄν ἡ γυναῖκα ἔχει ψυχὴ ἤ ὄχι, ἄν εἶναι δηλαδὴ ἄνθρωπος ἤ ὄχι!² Ὅσον ἀφορᾶ τὸ σήμερα, ὡς νεοέλληνες ἀναφερόμαστε μόνον στὰ μεγάλα γραπτὰ ἀριστουργήματα τῆς ἀρχαιότητος, καὶ λησμονοῦμε -λόγω συμλέγματος ἴσως πρὸς τοὺς Εὐρωπαίους- τὸν Ψελλό, τὴν Ἄννα Κομνηνή, τὸν Φώτιο, ἀκόμη καὶ αὐτοὺς τοὺς τρεῖς Ἱεράρχες! Ναὶ μὲν καυχώμαστε γιὰ τὴν Ἰλιάδα καὶ τὴν Ὀδύσσεια, ἔχουμε ὅμως ὡς κληρονομιὰ καὶ τὴν Ἀλεξιάδα καὶ τὸν Ἀκάθιστο ὕμνο, τὸ «ὁμηρικό» ποίημα ποὺ ξεπέρασε σὲ ὀμορφιὰ τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου!   

Μετέπειτα στὴν Τουρκοκρατία, ὅταν «ὅλα τὰ σκιαζε ἡ φοβέρα καὶ τὰ πλάκωνε ἡ σκλαβιὰ» οἱ Ρωμηοὶ μάθαιναν γράμματα, καὶ ἐδῶ καὶ στὴν Μ.Ἀσία, μέσα ἀπὸ τὴν Ὀκτάηχο καὶ τὸ Ψαλτῆρι. Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο τονίζουμε παρενθετικὰ πὼς, παρόλο ποὺ μελετοῦσαν ἐκκλησιαστικὰ κείμενα, καθόλου δὲν ἐμποδίστηκε ἡ ἀνάπτυξη τῆς δημοτικῆς γλώσσας ποὺ ἤδη ἀπὸ τὸν  10ο αἰῶνα (Διγενὴς Ἀκρίτας) εἶχε σχεδὸν τὴν σημερινὴ μορφή της. Ὁ σεβασμὸς στὸν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ λόγο ἀναζωογονοῦσε τὴν καθημερινὴ λαλιὰ ὡς φυσικὸ φαινόμενο. Ἐξάλλου ὁ ἴδιος ὁ Πατρο-Κοσμᾶς, ὁ ἅγιος τῶν σκλάβων καὶ τῶν γραμμάτων ἐτονιζε στὶς περιοδεῖες του τὴν σημασία ποὺ ἔχει ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα στὴν στερέωση τῆς πίστης καὶ στὴν ἀνόρθωση τοῦ Γένους. Παρώτρυνε μάλιστα τοὺς βλαχόφωνους καὶ ἀρβανιτόφωνους Ρωμηοὺς νὰ μιλοῦν στὸ ἑξῆς μόνο ἑλληνικὰ, βεβαιώνοντάς τους ὅτι θὰ ἔπαιρνε ἐπάνω του ὅλες τους τὶς ἁμαρτίες.

Ἐν ἀντιθέσει μὲ τὶς δύσκολες ἀλλοτινὲς ἐποχές, σήμερα  θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπολαμβάνουμε τὰ ἀγαθά της ἡμιαπελευθερωμένης πατρίδας μας καὶ νὰ μεγαλουργεῖ ὁ Λόγος μας. Διανύουμε ὅμως  τὴν ἐποχὴ τῆς pax Americana καὶ εἶναι πλέον ἐμφανὲς ὅτι ὅπου διεισδύει ὁ ἀμερικανικὸς τρόπος ζωῆς, ἡ ἀμερικανικὴ ΗΠΑνθρωπη ὑποκουλτούρα, ἐξοβελίζονται τὰ τοπικὰ στοιχεῖα μὲ ὀλέθριες συνέπειες στὴν παράδοση. Μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς συνέπειες εἶναι καὶ τὰ greeklish. Τὸ σημερινὸ γλωσσικὸ ζήτημα λοιπὸν ἔγκειται στὸ ἐρώτημα: «λατινικὸ ἀλφάβητο ἡ ἑλληνικό»; Τὸ αὐριανὸ πιθανὸν  νὰ εἶναι : «ἀγγλικὰ ἡ ἑλληνικά»;  

Πάντως ὡς νεοέλληνες ἔχουμε κάτι τὸ ὀξύμωρον! Ἀπὸ τὴν μία ἐνστερνιζόμαστε  τὴν ἀρχὴ τῆς «ἥσσονος προσπαθείας», καταργῶντας τὸ πολυτονικό, ἀφαιρώντας διδακτικὲς ὧρες ἀπὸ τὰ ἀρχαία ἢ ἀκόμα ἀπαξιώνοντας τὸ μάθημα τῆς γλώσσας. Καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη, σύμφωνα μὲ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Στατιστικὴ Ὑπηρεσία, εἴμαστε ὁ πιὸ γλωσσομαθὴς λαὸς τῆς Εὐρώπης! Δυστυχῶς πιστεύουμε πὼς ἡ γλῶσσα μας εἶναι ἁπλῶς ἕνα μέσον ἐπικοινωνίας. Πόσο λάθος ἔχουμε! Ὁ Ὀδυσσέας  Ἐλυτης ὅταν παρέλαβε τὸ βραβεῖο Νόμπελ ἀπὸ τὴν Σουηδικὴ Ἀκαδημία, μεταξὺ ἄλλων ἀνέφερε: «Ἐὰν ἡ γλῶσσα ἀποτελοῦσε ἁπλῶς ἕνα μέσον ἐπικοινωνίας, πρόβλημα δὲν θὰ ὕπηρχε. Συμβαίνει ὅμως νὰ ἀποτελεῖ ἕνα ἐργαλεῖο μαγείας καὶ φορέα ἠθικῶν ἄξιων». Προσθέτει ἀλλοῦ ὁ νομπελίστας ποιητής μας «Δὲν πρέπει νὰ λησμονει κανεὶς ὅτι στὸ μακρὸς 25 αἰώνων δὲν ὑπῆρχε οὔτε ἕνας ποὺ νὰ μὴν γράφτηκε ποίηση στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα. Νὰ τί εἶναι τὸ μεγάλο βάρος Παράδοσης ποὺ τὸ ὄργανο αὐτὸ σηκώνει».

Ὡς νεοέλληνες λοιπὸν δὲν καταννοοῦμε, ἤ καλλίτερα δὲν θέλουμε νὰ κατανοήσουμε τὴν γλῶσσα τῶν πάτέρων μας. Καὶ ὅμως ὁ Γ.Χατζιδακις ἀπέδειξε ὅτι «ἐκ τῶν 4.900 περίπου λέξεων τῆς Καινῆς Διαθήκης σχεδὸν οἱ μισὲς, δηλαδὴ 2.280 λέξεις, λέγονται ἀκόμη καὶ σήμερα στὴν κοινὴ ἑλληνική. Ἀπὸ τὶς ὑπόλοιπες, τὸ μεγαλύτερο μέρος (2.220 λέξεις) κατανοοῦνται ἀπὸ ὅλους τους Ἕλληνες εἴτε στὸν γραπτὸ εἴτε στὸν προφορικὸ λόγο. Μόνο οἱ 400 λέξεις τῆς Καινῆς Διαθήκης εἶναι ἀκατανόητες ἀπὸ τὸν ἁπλὸ λαό³».

Τὸ πόρισμα τοῦ Χατζιδακι εἶναι καταπληκτικό. Μὲ ἀλλὰ λόγια οἱ ὑπαίτιοι  εἴμαστε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι, οἱ ὁποῖοι ἔχουμε ἕναν θησαυρὸ καὶ δὲν τὸν ἀξιοποιοῦμε.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη, τὰ τελευταία χρόνια στὴν Εὐρώπη διακρίνεται μία κίνηση ἐπαναφορᾶς τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν στὰ σχολεῖα. Τὴν ἀρχὴ ἔκανε ἡ Ἀγγλία καὶ συνέχισαν ἡ Γαλλία, ἡ Ἱσπανία καὶ ἡ Γερμανία. Οἱ Κλασσικὲς σπουδὲς ἐπανέρχονται στὴν Εὐρώπη. Τελευταίως δὲ ἄγγλοι ἑλληνιστὲς φιλόλογοι ἀνακάλυψαν ὅτι ἡ ἐκμάθηση ἀρχαίων ἑλληνικῶν ἀπὸ τὶς μικρὲς κιόλας τάξεις μειώνει ἐντυπωσιακὰ τὰ ποσοστὰ δυσλεξίας στοὺς μαθητὲς. Τὰ ἑλληνικὰ εἶναι μαθηματικὴ γλῶσσα. Γάλλοι ἐπιστήμονες ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ ὑψηλὸς δείκτης νοημοσύνης(IQ) διακρίνεται ἀπὸ τὸ πόσο καλὸς εἶσαι στὴν γεωμετρία καὶ στὸ συντακτικό τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς. Ἐπαληθεύοντας ἔτσι τὴν πινακίδα ποὺ εἶχε τοποθέτησει ὁ Πλάτων στὴν «Ἀκαδημία» του «Μηδεὶς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω».

Ἀντιθέτως στὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα γιὰ πρώτη φόρα φέτος τὰ ἀγγλικὰ θὰ διδάσκονται ἀπὸ τὴν πρώτη Δημοτικοῦ! Δηλαδὴ τὸ «πρωτάκι» θὰ διδάσκεται ἀπὸ τὴν ἀρχὴ καὶ τὰ ἑλληνικὰ καὶ τὰ ἀγγλικά! Ἂν λάβουμε ὑπόψιν ὅτι στὴν τέταρτη θὰ διδαχθεῖ καὶ τὰ γαλλικά, μποροῦμε νὰ βγάλουμε ὅλοι τὸ συμπέρασμα τί «μπάχαλο» θὰ ἐπικράτει στὸ κεφαλάκι του φεύγοντας ἀπὸ τὸ Δημοτικὸ καὶ πόσα ἑλληνικὰ θὰ ἔχει μάθει!

Εἴτε τὸ θέλουμε, εἴτε ὄχι εἴμαστε ἡ γενιὰ ποὺ πρέπει νὰ ἀντισταθεῖ σὲ ὅτι ἀποδομεῖ τὰ στοιχεῖα τῆς Παράδοσής μας. Ἡ ἀντίσταση πρέπει νὰ εἶναι πνευματικὴ ὄχι μὲ λόγια, ἀλλὰ μὲ ἔργα. Γιὰ νὰ ἀντισταθοῦμε ὅμως ἐνσυνειδητως, χρειάζεται νὰ ἀγαπήσουμε πάλι τὴν γλῶσσα μας καὶ γενικὰ τὴν Παράδοσή μας.

Ἀντίσταση δὲν γίνεται μόνο στὰ πεζοδρόμια ἀλλὰ καὶ στὶς καρδιὲς μας. Εἶχε πεῖ κάποτε ὁ Διονύσης Σαββοπουλος: «Σήμερα τὰ παιδιὰ κάνουν πορεῖες πρὸς τὴν Ἀμερικανικὴ πρεσβεία, καίγοντας ἀμερικανικὲς σημαῖες, ἔχοντας στὸ ἕνα χέρι τὴν κόκα-κόλα, στὸ ἄλλο τὸ χαμπουρκερ καὶ φορώντας NIKE παπουτσάκι!» Αὐτὸ δείχνει ὅτι δὲν εἴμαστε πολὺ αὐθεντικοί. Θέλουμε τὸ ἕνα πόδι στὴν Δύση καὶ τὸ ἄλλο στὴν Ἀνατολὴ.

Δὲν θὰ ξεχάσω ἕνα συγκινητικὸ βίντεο ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη ἱεραποστολὴ τοῦ Κονγκό. Ἐκεῖ τὰ παιδιὰ μαθαίνουν νὰ μιλοῦν καὶ νὰ γράφουν ἑλληνικὰ -καὶ μάλιστα μὲ πολυτονικὸ- τὸ συγκινητικὸ ὅμως εἶναι ὅταν ἀπαγγελουν ἀπὸ στήθους Παλαμᾶ, Σολωμὸ καὶ Κάλβο! Καὶ διερωτῶμαι˙ ποιοὶ εἶναι τελικὰ οἱ Ἕλληνες;

Κλείνοντας θὰ ἤθελα νὰ μιλήσω γιὰ ἕναν σύγχρονο μάρτυρα τῆς γλώσσας! Ἔχουμε μάρτυρες ποὺ μαρτύρησαν γιὰ τὸν Χριστό, καὶ μάρτυρες ποὺ μαρτύρησαν γιὰ τὴν πατρίδα, τώρα μποροῦμε νὰ μιλοῦμε καὶ γιὰ κάποιον ποὺ μαρτύρησε γιὰ τὴν γλῶσσα, ἐπειδὴ μιλοῦσε ἑλληνικά! Ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ ἕναν χρόνο, τὸν Αὔγουστο, ὁ Ἀριστοτέλης Γκοῦμας, 35 ἐτῶν ἀπὸ τὴν ἡρωικὴ Χειμάρρα τῆς Βόρειου Ἠπείρου, δολοφονήθηκε ἀπὸ Ἀλβανοὺς ἐθνικιστὲς ἐπειδὴ ἐπέμενε νὰ μιλάει στὸ μαγαζὶ του Ἑλληνικά! Ὁ Ἀριστοτέλης ὅμως ἔφυγε μὲ ψηλὰ τὸ κεφάλι, περήφανος ὡς ἐλεύθερος Ἕλληνας, ποὺ μιλοῦσε τὴν γλῶσσα τῶν προγόνων του. Αἰωνία ἡ μνήμη τοῦ παλληκαριοῦ.

Ἂς ἔχουμε λοιπὸν στὸ μυαλό μας τὴν ρήση τοῦ Λένιν γιὰ νὰ βρισκόμαστε σὲ ἐγρήγορση:«ἐὰν θέλεις νὰ ἐξαφανίσεις ἕναν λαό, ἐξαφάνισε τὴν γλῶσσα του.»                    

Γεώργιος Ἔξαρχος,

κλασσικὸς φιλόλογος

 *εἰσήγηση γιά τήν γλῶσσα, στά πλαίσια τῆς ἡμερίδος νεότητος τῆς Ἑνωμένης Ῥωμηοσύνης στήν Λάρισα (Αὔγουστος 2011)

Παραπομπὲς

1.       Ράνσιμαν (1979), σελ. 267

2.       ἡ ἀπάντηση ἀπὸ τὴν δυτικὴ ἐκκλησία δόθηκε στὴν Σύνοδο τοῦ Τρέντο (16^ος αἰ.)!

3.       «περὶ τῆς ἑνότητος τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης»