Τοῦ Ἀλέξανδρου Φ. Καραμπάτσου
Μία ἀπὸ τὶς πιὸ γνωστὲς καὶ λαοφιλεῖς ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας μᾶς εἶναι αὐτὴ τοῦ ἁγιασμοῦ τῶν ὑδάτων. Στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἡ ἀκολουθία αὐτὴ παρουσιάζεται σὲ δύο τύπους, τὸν μεγάλο καὶ τὸν μικρὸ ἁγιασμό, ἀνήκει δὲ στὴν κατηγορία τῶν μυστηριοειδῶν τελετῶν. Μυστηριώδεις καλοῦνται οἱ ἀκολουθίες μέσω τῶν ὁποίων παρέχεται ἀοράτως ἡ θεία χάρη μὲ αἰσθητοὺς χειρισμοὺς καὶ σημεῖα, δὲν ἔχουν συσταθεῖ ὅμως ἀπὸ τὸν Κύριο οὔτε εἶναι ἀναγκαῖες πρὸς σωτηρία ὅπως τὰ μυστήρια. Εἶναι γνωστὲς σὲ ὅλους οἱ διάφορες εὐλαβεῖς παρανοήσεις ποὺ ὑφίστανται σὲ σχέση μὲ τὸν ἁγιασμὸ γενικῶς, ἰδίως δὲ μὲ τὸν μεγάλο. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ κρίνεται σκόπιμο πρὸς ἄρση τῶν παρεξηγήσεων νὰ παρουσιαστοῦν ἀκροθιγῶς τὰ ὅσα σχετικὰ ἰσχύουν.
1. Διάκριση μεταξὺ μεγάλου καὶ μικροῦ ἁγιασμοῦ
Μέγας ἁγιασμὸς ὀνομάζεται ἡ ἀκολουθία ποὺ τελεῖται στὸ ναὸ δύο φορὲς τὸ ἔτος (5 καὶ 6 Ἰανουαρίου) σὲ ἀνάμνηση τῆς βαπτίσεως τοῦ Χριστοῦ στὸν Ἰορδάνη. Μικρὸς Ἁγιασμὸς εἶναι ὁ συνήθως τελούμενος στοὺς ναοὺς κατὰ τὴν 1η ἑκάστου μηνὸς καὶ σὲ διάφορες ἄλλες περιπτώσεις (θεμελιώσεις οἴκων, ἐγκαίνια καταστημάτων, δημοσίων ἔργων κτλ.). Γίνεται σαφὲς λοιπὸν ὅτι κακῶς νομίζεται ὅτι ὁ ἁγιασμὸς τῆς παραμονῆς τῶν Θεοφανείων εἶναι ὁ μικρὸς ἁγιασμὸς καὶ τῆς κυρίας ἡμέρας ὁ μέγας. Κατὰ τὶς δύο αὐτὲς ἡμέρες τελεῖται ἡ ἀκολουθία τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ. Ἡ τέλεση τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ τὴν...
παραμονὴ τῆς μεγάλης ἑορτῆς εἶναι συνήθεια ποὺ ἐπικράτησε κατὰ τοὺς νεότερους χρόνους χάριν ἐξυπηρέτησης τῶν πιστῶν. Ἡ ὅποια διάκριση μεταξύ της ἁγιαστικῆς χάριτος τοῦ ἁγιασμοῦ τῆς παραμονῆς καὶ τῆς ἡμέρας τῶν Θεοφανείων εἶναι λανθασμένη ἂν ὄχι ἀπαράδεκτη.
2. Φύλαξη ἁγιασμοῦ κατ’ οἶκον
Ὁ μέγας ἁγιασμὸς δύναται νὰ φυλάσσεται κατ’ οἶκον πρὸς ἐξυπηρέτηση τῶν ἀναγκῶν τῶν πιστῶν. Αὐτὸ ἀναφέρεται ρητῶς στὸ κείμενο τῆς ἀκολουθίας: «ἴνα πάντες οἱ ἀρυόμενοι καὶ μεταλαμβάνοντες ἔχοιεν αὐτὸ πρὸς ἰατρείαν παθῶν, πρὸς ἁγιασμὸν οἶκον, πρὸς πάσαν ὠφέλειαν ἐπιτήδειον» καθὼς ἐπίσης καὶ στὸν λόγο τοῦ Ι. Χρυσοστόμου ὁ ὁποῖος γράφει σχετικά: «κατὰ τὴν ἑορτὴν ταύτην ἅπαντες ὑδρεύονται, οἴκαδε τὰ νάματα φέροντες καὶ εἰς ἐνιαυτὸν φυλάττουσιν». Ἀπαραίτητη βεβαίως προϋπόθεση γιὰ τὴν κατ’ οἶκον διατήρηση τοῦ καθαγιασμένου ὕδατος εἶναι ἡ εὐλαβὴς καὶ μετὰ μεγίστης προσοχῆς φύλαξή του.
3. Μέγας ἁγιασμὸς καὶ νηστεία
Ἐπικρατεῖ ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ νηστεία τῆς 5ης Ἰανουαρίου ἔχει ὁριστεῖ λόγω τῆς ἐπικείμενης μετάληψης τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ τῆς ἑπομένης. Μία τέτοια ἐκδοχὴ ὅμως δὲν μαρτυρεῖται ἀπὸ τὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας ἀλλὰ προέρχεται ἀπὸ παρανόηση μίας ἄλλης ἀρχαιότατης πράξης. Ἀπὸ τοὺς πρωτοχριστιανικοὺς ἤδη χρόνους, τῆς μεγάλης Δεσποτικῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων προηγοῦνταν προπαρασκευαστικὴ νηστεία ποὺ ἀφοροῦσε τὸ ὁμαδικὸ βάπτισμα τῶν κατηχουμένων ποὺ γινόταν κατὰ τὴν ἡμέρα αὐτή. Τότε νήστευαν ὄχι μόνον ὁ βαπτιζόμενος καὶ ὁ βαπτίζων ἀλλὰ καὶ σύμπασα ἡ Ἐκκλησία.
Τὴν αἰτιολόγηση τῆς νηστείας τῆς παραμονῆς λόγω τῆς λήψης ἁγιασμοῦ δὲν δικαιολογεῖ οὔτε ἡ σύγχρονη πράξη κατὰ τὴν ὁποία τελεῖται μέγας ἁγιασμὸς καὶ κατὰ τὴν παραμονή. Ὁ λαὸς μεταλαμβάνει τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ τῆς παραμονῆς χωρὶς νὰ νηστεύει τὴν προηγουμένη (4η Ἰανουαρίου) ἀλλὰ οὔτε καταλύει τὴν νηστεία τῆς παραμονῆς τῶν Θεοφανείων (5ης Ἰανουαρίου) μετὰ τὴν λήψη του.
Μολαταύτα ἡ νηστεία τῆς παραμονῆς, ἂν καὶ δὲν συνδέεται ὅπως ἀναφέραμε παραπάνω, μὲ τὴν μετάληψη τοῦ ἁγιασμοῦ, πρέπει σὲ κάθε περίπτωση νὰ τηρηθεῖ ὡς προπαρασκευὴ γιὰ τὴν μεγάλη Δεσποτικὴ ἑορτὴ τῶν Θεοφανείων ποὺ ἀκολουθεῖ. Αὐτὸ ἄλλωστε συμβαίνει μὲ ὅλες τὶς μεγάλες ἑορτὲς τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους.
Γιὰ τὴν μετάληψη τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ ἀπαιτεῖται τέλεια ἀποχὴ τροφῆς καὶ ποτοῦ ἀπὸ τοῦ δείπνου ἢ τοῦ μεσονυκτίου της προηγούμενης ἡμέρας μέχρι τῆς μεταλήψεως. Ἐξαίρεση ἀποτελεῖ ἡ ἔκτακτη μετάληψη ἁγιασμοῦ σὲ περιπτώσεις ἀσθενειῶν, κινδύνων κτλ.. Καὶ ἐκεῖ ὅμως ἡ πνευματικὴ νηστεία ὅπως ὁρίζεται ἀπὸ τὸν ἀπόστολο Παῦλο (Β΄ Κόρ. 7,1) εἶναι ἀπαραίτητη.
4. Μέγας Ἁγιασμὸς καὶ Θ. Κοινωνία
Μέγας ἁγιασμὸς φυλάσσεται στὸν ναὸ καθ’ ὅλο τὸ ἔτος σὲ εἰδικὴ φιάλη. Σκοπὸς τῆς πράξης αὐτῆς εἶναι ἡ διευκόλυνση τῶν πιστῶν καὶ ἡ ἐξυπηρέτηση τῶν ἀναγκῶν τους. Πιὸ συγκεκριμένα ὁ μέγας ἁγιασμὸς δίδεται συνήθως ὡς εὐλογία σὲ πιστοὺς ποὺ βρίσκονται ὑπὸ ἐπιτίμιο τοῦ πνευματικοῦ καὶ δὲν ἐπιτρέπεται νὰ κοινωνήσουν. Ἡ πράξη αὐτὴ ὅμως ἐὰν δὲν κατανοηθεῖ ὀρθὰ γεννᾶ ἀκραῖες παρεξηγήσεις. Μία ὅμοια παρανόηση ἔγκειται στὴν ἀντίληψη ὅτι ἡ Θ. Κοινωνία κατὰ τὰ Θεοφάνεια δὲν εἶναι ἀπαραίτητη ἀφοῦ ὑποκαθίσταται ἀπὸ τὴν λήψη ἁγιασμοῦ. Ὁ μέγας ἁγιασμὸς σὲ καμία περίπτωση δὲν δύναται νὰ ὑποκαταστήσει τὴ μετάληψη τοῦ Κυριακοῦ σώματος καὶ αἵματος. Δὲν θεωρεῖται ὑποκατάστατο οὔτε ὅμοιο καὶ ἰσότιμο. Ὁ ἁγιασμὸς εἶναι τὸ δεύτερο μετὰ ἀπὸ τὴν Θ. Κοινωνία ἱερὸ μυστηριακὸ εἶδος.
5. Διαφορὰ ἁγιαστικῆς χάριτος μεγάλου καὶ μικροῦ ἁγιασμοῦ
Ἕνα θέμα τὸ ὁποῖο ἀπασχολεῖ τοὺς πιστοὺς εἶναι ἡ διαφορὰ τῆς παρεχόμενης διὰ τῶν δύο τύπων τοῦ ἁγιασμοῦ χάριτος. Σὲ κάθε περίπτωση τὸ ἐρώτημα γιὰ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση καὶ θεολογία θεωρεῖται σχολαστικό. Στὴν συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας τόσο ὁ μέγας ὅσο καὶ ὁ μικρὸς ἁγιασμὸς εἶναι ὕδωρ καθαγιασμένο διὰ τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος παρεχόμενο στοὺς πιστοὺς «πρὸς πάσαν ὠφέλειαν». Ἡ ὅποια διαφορὰ δὲν ἔγκειται στὴν παρεχόμενη χάρη ἀλλὰ στὴν χρήση τοῦ καθαγιασμένου ὕδατος ἡ ὁποία ἀποκαλύπτεται μέσω τῶν κειμένων τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ ἁγιασμοῦ. Ἡ ἔμφαση στὸν μικρὸ ἁγιασμὸ δίδεται στὴν ἴαση τῶν σωματικῶν καὶ ψυχικῶν ἀσθενειῶν καὶ στὴν θεραπεία τῶν παθῶν καὶ τῶν ἀλγηδόνων ἐνῶ στὸν μεγάλο ἁγιασμὸ στὰ αἰτήματα τοῦτα προστίθενται καὶ ἄλλα παρόμοια καὶ ποικίλα.
Ἐὰν λάβουμε ὑπόψη μᾶς τὸ γεγονὸς ὅτι κατὰ τὰ πρωτοχριστιανικὰ χρόνια ὁ καθαγιασμὸς τοῦ ὕδατος τῶν Θεοφανείων ἦταν ὁ καθαγιασμὸς τοῦ ὕδατος τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ἐντός του ὁποίου βαπτίζονταν οἱ κατηχούμενοι μετὰ τὴν ἄντληση ἑνὸς μέρους του ἀπὸ τοὺς πιστοὺς γιὰ εὐλογία, ἴσως ἔχουμε τὴν ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα γιατί ὁ μὲν ἕνας ὀνομάζεται «μέγας» ὁ δὲ ἄλλος «μικρός».
6. Ἄντληση τοῦ ἁγιασμοῦ καὶ διατήρησή του ἀπὸ τοὺς πιστοὺς
Σὲ μεγάλες πόλεις καὶ ἐνορίες ὅπου ἡ προσέλευση τῶν πιστῶν εἶναι μεγάλη θὰ ἦταν σκόπιμο καὶ εὔτακτο νὰ γίνει ἀπὸ τὸν λειτουργὸ ἱερέα μία ἐπισήμανση πρὸς τοὺς πιστοὺς οἱ ὁποῖοι συνωστίζονται γιὰ νὰ γεμίσουν πλήρως μεγάλα σκεύη καὶ φιάλες μὲ τὰ γνωστὰ σὲ ὅλους ἐπακόλουθα. Οἱ προσερχόμενοι θὰ μποροῦσαν νὰ παίρνουν μία μικρὴ ποσότητα καθαγιασμένου ὕδατος καὶ νὰ προσθέσουν σὲ αὐτὸ κοινὸ (μὴ καθαγιασμένο) ὕδωρ κατ’ οἶκον. Ἀναμειγνύοντας ἁγιασμὸ μὲ κοινὸ ὕδωρ μετατρέπεται καὶ τὸ κοινὸ ὕδωρ σὲ ἁγιασμὸ καὶ ἔτσι οἱ πιστοὶ ἔχουν ὅση ποσότητα ἁγιασμοῦ ἐπιθυμοῦν. Τὸ ἴδιο μποροῦν νὰ πράξουν ἐπίσης ὅταν ἡ ποσότητα τοῦ ἁγιασμοῦ ποὺ φυλάσσεται κατ’ οἶκον φαίνεται ὅτι ἐξαντλεῖται. Ἀπαραίτητη προϋπόθεση ὅμως εἶναι νὰ μὴν ἔχει ὁλοτελῶς ἐξαντληθεῖ τὸ καθαγιασμένο ὕδωρ. Αὐτὸς ὁ τρόπος χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τοὺς λειτουργοὺς ἱερεῖς γιὰ αὔξηση τῆς ποσότητας ὅλων τῶν ὑγρῶν μυστηριακῶν εἰδῶν ἀκόμη καὶ τοῦ τιμίου αἵματος τῆς Θ. Εὐχαριστίας ὅταν ἡ προσέλευση τῶν πιστῶν εἶναι μεγάλη.
Τὸν μεγάλο ἁγιασμὸ ποὺ λαμβάνουν ἀπὸ τὸν ναὸ μποροῦν οἱ πιστοὶ νὰ τὸν προσθέσουν στὴν φιάλη τοῦ ἁγιασμοῦ ποὺ τυχὸν διατηροῦν κατ’ οἶκον ἀπὸ προηγούμενα ἔτη. Ἕνας ἄλλος τρόπος οἰκονομίας τῶν πραγμάτων εἶναι νὰ ἀδειάσουν τὴ φιάλη χρησιμοποιώντας τὸν παλαιὸ ἁγιασμὸ σὲ κάποια ἱερὴ χρήση (ραντισμὸ κτλ.) καὶ κατόπιν νὰ γεμίσουν τὴν φιάλη μὲ ἁγιασμὸ ποὺ μόλις ἔλαβαν ἀπὸ τὸν ναό.
7. «Σήμερον τῶν ὑδάτων ἁγιάζεται ἡ φύσις…»
Μία λιγότερο διαδεδομένη πλὴν ὅμως σοβαρὴ παρανόηση ἀφορᾶ τὴν λαϊκὴ ἀντίληψη ὅτι κατὰ τὴν ἡμέρα τῶν Θεοφανείων ὅλα ἀδιακρίτως τὰ ὕδατα εἶναι καθαγιασμένα. Τὸ ὅλο θέμα ἑδράζεται στὴν παρανόηση τῆς ἔννοιας τῶν ποιητικῶν ἐκφράσεων «Σήμερον τῶν ὑδάτων ἁγιάζεται ἡ φύσις…» κτλ. Ἐπ’ οὐδενὶ λόγω ὅμως μπορεῖ νὰ ὑποστηριχθεῖ ὅτι ὅλα τὰ ὕδατα καθαγιάζονται αὐτομάτως κατὰ τὴν ἡμέρα αὐτὴ καὶ ὅτι ἔχουν τὴν δύναμη καὶ τὴν χάρη τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ. Ἐξάλλου ἐὰν συνέβαινε κάτι τέτοιο ἡ τέλεση τοῦ ἁγιασμοῦ θὰ ἦταν ἄνευ νοήματος. Ἡ ὡς ἄνω ὑμνολογικὴ ἔκφραση καὶ ὅλες οἱ ὅμοιες μὲ αὐτὴ ἀναφέρονται στὴν φύση τοῦ ὕδατος ὡς ὑλικοῦ στοιχείου ἡ ὁποία ἐξαγιάστηκε μέσω τοῦ βαπτίσματος τοῦ Χριστοῦ.
Ἡ ἔννοια τοῦ «σήμερον» ἄλλωστε ἀφορᾶ τὴν σχετικοποίηση τοῦ χρόνου ἐντός της θείας λατρείας καὶ ἐμφανίζεται στὴν ὑμνολογία πολλῶν ἄλλων μεγάλων ἑορτῶν. Τὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας πλησιάζουν τὰ θεία γεγονότα ὡς γενόμενα «σήμερον» καὶ μὴ δεσμευόμενα ἀπὸ τὸν ἀνθρώπινο χρόνο ἀφοῦ ἡ σωστική τους χάρη «διαμένει εἰς τὸν αἰώνα τοῦ αἰῶνος».
8. Λειτουργικὰ Θέματα
Τελειώνοντας τὴν διαπραγμάτευση τοῦ ζητήματος θὰ ἀναφερθοῦμε σὲ τρία σημεῖα ποὺ ἀφοροῦν τὴν λειτουργικὴ ὑφὴ τῆς ἀκολουθίας τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ.
Α) Ὁ Πρόλογος τῆς καθαγιαστικῆς εὐχῆς
Τῆς εὐχῆς «Μέγας εἰ Κύριε», ποὺ εἶναι ἡ καθαγιαστικὴ τοῦ ὕδατος, προηγεῖται ἕνα κείμενο («Τριὰς ὑπερούσιε…») ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ ὡς εὐχὴ διότι δὲν περιλαμβάνει καμία ἐπίκληση ἢ αἴτηση. Πρόκειται γιὰ ἕνα ἐγκώμιο πομπώδους ὕφους ποὺ γράφτηκε μὲ σκοπὸ νὰ ἐκφωνηθεῖ ὡς ἕνα εἶδος ἐγκωμιαστικοῦ ἢ κηρυγματικοῦ λόγου. Σὲ κάποια χειρόγραφα ὑπάρχει, σὲ ἄλλα ὅμως ὄχι. Σήμερα ἔχει ἐπικρατήσει νὰ διαβάζεται μόνον κατὰ τὸν ἁγιασμὸ τῆς ἡμέρας τῶν Θεοφανείων καὶ ὄχι κατ’ αὐτὸν τῆς παραμονῆς. Σὲ κάθε περίπτωση δὲν ἀνήκει στὸν ὀργανικὸ ἄξονα τῆς ἀκολουθίας.
Β) Ἡ ἐπίκληση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος
Ἡ εὐχὴ «Μέγας εἰ Κύριε», ποὺ κατὰ μία ἐκδοχὴ εἶναι ἔργο τοῦ Μέγ. Βασιλείου, ὡς ἔχει σήμερα στὰ ἔντυπα λειτουργικὰ βιβλία περιλαμβάνει δύο ἐπικλήσεις τοῦ Ἁγίου Πνεύματος («αὐτὸς οὒν φιλάνθρωπε βασιλέυ…» καὶ «Αὐτὸς καὶ νῦν, δέσποτα, ἁγίασον τὸ ὕδωρ τοῦτο…»). Κάτι τέτοιο ὅμως φαίνεται λογικὰ καὶ λειτουργικὰ ἄτοπο ἀφοῦ ὁ καθαγιασμὸς θὰ γίνει μόνον μία φορὰ καὶ σὲ συγκεκριμένη στιγμή. Ἡ πιθανότερη ἐξήγηση τοῦ παραδόξου αὐτοῦ θέματος εἶναι ἡ πιθανότητα ἀντιγραφικοῦ σφάλματος σὲ κάποιο χειρόγραφο ποὺ μετέπειτα χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὴν ἔντυπη ἔκδοση. Ἡ ἐπίκληση γινόταν μόνον μία φορὰ κατὰ τὴν φράση «αὐτὸς οὒν φιλάνθρωπε βασιλέυ…» ἐνῶ ὅπως φαίνεται σὲ πολλὰ παλαιὰ χειρόγραφα ἡ δεύτερη φράση δὲν ἦταν ἐπίκληση ἀφοῦ ἡ ὀρθὴ μορφὴ τῆς εἶναι «Αὐτὸς καὶ νῦν, δέσποτα, ἁγιάσας τὸ ὕδωρ τοῦτο… δὸς πάσι…».
Γ) Ἡ ἐμβάπτιση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ
Ἡ ἐμβάπτιση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ στὸ ὕδωρ τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ εἶναι μεταγενέστερη καὶ εἰσήχθη γιὰ νὰ εἰκονιστεῖ παραστατικότερα ἡ βάπτιση τοῦ Κυρίου στὸν Ἰορδάνη. Σὲ καμία περίπτωση δὲν καθαγιάζει τὸ ὕδωρ τὸ ὁποῖο εἶναι ἤδη καθαγιασμένο ἀπὸ τὴν εὐχὴ «Μέγας εἰ Κύριε» ποὺ προηγήθηκε. Ἀπὸ ἐπίδραση τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ εἰσήχθη προοδευτικὰ καὶ στὸν μικρὸ ἁγιασμό.
Ἐπίλογος
Ὁ ἁγιασμὸς εἶναι πράγματι ἕνα πολύτιμο καὶ ἱερότατο μυστηριακὸ εἶδος τὸ ὁποῖο μὲ πολὺ σοφία προσφέρει ἡ Ἐκκλησία στὸν λαό της. Μέσω αὐτοῦ ὁ πιστὸς ἐξαγιάζεται, χαριτώνεται καὶ ἐνδυναμώνεται στὸν πνευματικὸ ἀγώνα του. Σὲ κάθε περίπτωση ὅμως ἀπαιτεῖται ἀπὸ ὅλους μας, κληρικοὺς καὶ λαϊκούς, μεγάλη προσοχὴ στὴν συντήρηση τῶν ὀρθῶν παραδόσεων ποὺ συνοδεύουν αὐτὸ τὸ θεῖο δῶρο, τὸ πλῆρες χάριτος καὶ θεϊκῆς εὐλογίας, ὥστε νὰ ἀποφεύγονται παρερμηνεῖες καὶ παρεξηγήσεις ποὺ ὅσο εὐλαβεῖς καὶ ἂν εἶναι δὲν συνάδουν μὲ τὰ παραδεδομένα.
Βοηθήματα:
1. Βαλληνδρὰ Ν., Μητροπολίτου πρ. Πατρών, Περὶ τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ καὶ τῆς Χρήσεως Αὐτοῦ, Ἀθήνα 1999
2. Τρεμπέλα Π., Δογματικὴ τ. 3, Ἐκδόσεις Ἀδελφότητος Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», Ἀθήνα 2003
3. Τοῦ ἰδίου, Μικρὸν Εὐχολόγιον τ. β΄, Ἐκδόσεις Ἀδελφότητος Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», Ἀθήνα 1998
4. Φουντούλη Ι., Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικᾶς Ἀπορίας τ. Α-Ε, Ἐκδόσεις Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα 1997
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου