Οἱ λαμπρές νῖκες τό Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ τό Θέρος τοῦ 1921

Γράφει ὁ Κωνσταντῖνος  Χασόγιας,  Θεολόγος τοῦ Ε.Κ.Π.Α.

Τό 2022 συμπληρώνονται 100 ἔτη ἀπό τήν ἧττα τῶν ἑλληνικῶν δυνάμεων στή Μικρά Ἀσία καί τή σφαγή τόσο τοῦ ἑλληνισμοῦ τῆς Ἰωνίας ὅσο καί τοῦ Πόντου ἀπό τούς Τούρκους. Αὐτή ἡ θλιβερή ἐπέτειος παραμένει μία ἀνοιχτή πληγή γιά τόν ἑλληνισμό μέχρι σήμερα. Ὡστόσο, ἄν ἰχνηλατήσει κανείς τά γεγονότα τῆς ἐποχῆς μπορεῖ νά θυμηθεῖ τί συνέβη ἕνα ἔτος πρίν ἀπό τήν καταστροφή καί νά φέρει στή μνήμη του τίς λαμπρές νῖκες πού κατήγαγε ὁ Ἑλληνικός Στρατός πού δόξασαν τά ἑλληνικά ὅπλα, σέ... βάρος τῶν κεμαλικῶν δυνάμεων στά βάθη τῶν ἄγονων ἐδαφῶν τῆς Μ. Ἀσίας.

Τήν 29η Μαρτίου 1921, ἀνέλαβε τή διακυβέρνηση τῆς χώρας ὁ Δημ. Γούναρης ὡς Πρωθυπουργός. Τό μέτωπο στή Μ. Ἀσία ἦταν ἀνοικτό καί καμία χώρα δέν ὑπεστήριζε τήν ἑλληνική ἐκστρατεία πλήν τῆς οὐδέτερης Ἀγγλίας τοῦ Ντ. Λόυντ Τζώρτζ. Ἡ μόνη ἐπιλογή πού ὑπῆρχε γιά νά ἐπιβιώσει ὁ ἑλληνισμός τῆς Ἰωνίας ἦταν ἡ συντριβή τῶν τουρκικῶν δυνάμεων στό πεδίο τῆς μάχης.  Πρός τοῦτο ἡ Στρατιά τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἀποφάσισε τήν ἐνέργεια ἐπιθετικῆς ἀναγνώρισης πρός τό Ἐσκί-Σεχίρ. Τήν ἀπόφαση ἔλαβε ὁ νέος Ἀρχιστράτηγος Ἀναστάσιος Παπούλας. Ἡ κυβέρνηση εἶχε τίς διαβεβαιώσεις τοῦ Συνταγματάρχη Πτολ. Σαρηγιάννη ὅτι θά πετύχαινε ἡ ἐκστρατεία. Τήν 28η Μαΐου 1921, ἡ βεβαιότητα αὐτή ὁδήγησε τή Βουλή τῶν Ἑλλήνων μέ παμψηφεί ἀπόφαση, νά ζητήσει ἀπό τόν Ἀνώτατο Ἄρχοντα τῆς Χώρας, Βασιλέα Κωνσταντῖνο Α', νά μεταβεῖ στό μέτωπο τῆς Μ. Ἀσίας προκειμένου νά ἐνισχύσει τό ἠθικό τῶν ἀνδρῶν τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ. Ἄν καί ὁ Βασιλεύς εἶχε κλονισμένη ὑγεία, (πού δέν τοῦ ἐπέτρεψε νά παίξει το ρόλο τοῦ  Στρατηλάτη τῶν Βαλκανικῶν πολέμων τοῦ 1912-'13) ἐξέδωσε, ἕνα συγκινητικό διάγγελμα καί ξεκίνησε γιά τή Σμύρνη τήν 29η Μαΐου 1921. Ἔγραφε:

«Πρός τόν Ἑλληνικόν Λαόν,

Ἀπέρχομαι νά τεθῶ  ἐπί κεφαλῆς τοῦ Στρατοῦ Μου ἐκεῖ ὅπου ἀπό αἰώνων παλαίει ὁ Ἑλληνισμός. Ὑπό τήν εὐλογίαν τοῦ Ὑψίστου ἡ Νίκη θά ἐπισκέψη τούς ἀγῶνας τοῦ Γένους, ἀκατασχέτως χωροῦντος ἐπί τήν ἀποστολήν του. Ἡ ἐπικράτησις ἡμῶν σήμερον θά ἐξασφαλίση ἐκεῖ ὡς πάλαι, ἡ τῶν ἡμετέρων Προγόνων, τήν πραγματοπίησιν τῶν ὑψηλότερων Ἰδεωδῶν, τῆς Ἐλευθερίας, τῆς Ἰσοπολιτείας, τῆς Δικαιοσύνης.

Τά ὅπλα ἡμῶν ὁδηγεῖ ὁλόκληρον τό παρελθόν τῆς φυλῆς μας. Παρελθόν θαυμαστόν πολιτισμοῦ ἐπιβάλλοντος ὑποχρεώσεις, τῆς σοβαρότητος τῶν ὁποίων ἔχομεν πάντες βαθύτατην τήν συνείδησειν, ἐπί τήν ἐκπλήρωσιν τῶν ὑποχρεώσεων τούτων, δικαιούμεθα νά διακηρύξωμεν μεθ' ὑπερηφάνειας, ὅτι εἴμεθα τελείως ἱκανοί. Τό δικαίωμα τοῦτο μᾶς δίδει ὁ Ἑλληνικός Λαός, ἐν ἱερᾷ ἑνώσει, δια τῆς ἀπαραμίλλου αὐτοῦ ἐθελοθυσίας.

Πεποιθώς ἐπί τήν Θείαν ἀρωγήν, ἐπί τήν ὁρμήν τοῦ ἡρωικοῦ Στρατοῦ Μου, ἐπί τήν ἀκατάβλητον ἠθικήν δύναμιν τῆς Ἑλληνικῆς Ἰδέας, σπεύδω ἐκεῖ ὅπου ὑπερτάτη Ἐθνική ἐπιταγή Μέ καλεῖ.

Κωνσταντῖνος Β.»

Τήν 1η/14η Ἰουνίου 1921 ἡ δύναμη τῆς Στρατιᾶς ἔφθασε στίς 6.159 ἀξιωματικούς καί 193.994 ὁπλῖτες, 63.639 κτήνη, 318 πυροβόλα καί 3 σμήνη ἀεροσκαφῶν, ὅταν ὁλοκληρώθηκε ἡ ἐπιστράτευση. Τόν Βασιλέα στή Σμύρνη συνόδευαν ὁ Πρωθυπουργός Δημ. Γούναρης, οἱ ὑπουργοί Στρατιωτικῶν καί Ναυτικῶν  Θεοτόκης καί Μαυρομιχάλης, ὁ Ἀρχηγός τοῦ Γενικοῦ Ἐπιτελείου Ἀντιστράτηγος Β. Δούσμανης, ὁ διάδοχος τοῦ Θρόνου πρίγκηπας Γεώργιος, καθώς καί οἱ πρίγκηπες Ἀνδρέας καί Νικόλαος. Ἡ ὑποδοχή πού τούς ἐπιφυλάχτηκε  ἀπό τούς Ἕλληνες τῆς Σμύρνης ἦταν θριαμβευτική. Ἡ Μητρόπολη εἶχε καλυφθεῖ μέ ἑλληνικές σημαῖες, πρό τῆς κυρίας πύλης ἀναρτήθηκε μεγάλη ταινία Σταυροῦ μέ ἐπιγραφή: «ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ». Στήν ἐξώθυρα εἶχε τοποθετηθεῖ δικέφαλος ἀετός καί πάνω ἀπό αὐτόν ὑπῆρχε ἡ ἐπιγραφή: «ΕΙΣ ΟΙΩΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΣ ΑΜΥΝΕΣΘΑΙ ΠΕΡΙ ΠΑΤΡΗΣ». Ὁ Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, τήν ἡμέρα τῆς ἄφιξης τοῦ Πρωθυπουργοῦ καί τοῦ Βασιλέως βρισκόταν στήν Ἀδριανούπολη, καθώς συμμετεῖχε στή συνέλευση τῶν ἱεραρχῶν τῶν Νέων Χωρῶν γιά τό ζήτημα τῆς ἐκλογῆς τοῦ νέου Πατριάρχη. Ἀπό ἐκεῖ ἔστειλε στό Βασιλέα τηλεγράφημα καλωσορίζοντας τόν Ἕλληνα Ἡγεμόνα, γράφοντας τά ἑξῆς:

«Μεγαλειότατον Βασιλέα τῶν Ἑλλήνων Κωνσταντῖνον

Πανηγυρίζων μετά ἐνθουσιώδους Σμυρναϊκοῦ λαοῦ, οὗτινος ζηλεύω σήμερον τύχην, ὑποδεχομένου θριαμβευτικῶς δαφνοστεφῆ Στρατηλάτην Βασιλέα, πατώντα ἔδαφος περιμελήτου Μικρασιατικῆς Ἑλλάδος, μετά κοσμοϊστορικήν 29 Μαΐου, ἀλησμόνητον ποτε δι' ἀπαισιότητα ἐν τῇ ἱστορίᾳ τοῦ Ἔθνους καί ἐν τῷ βίῳ τῆς Ὑμετέρας Μεγαλειότητος, ἀλλά ἀπό τοῦδε αἰσιωτάτην ἀπαρχήν νέας ἐθνικῆς πανευδαίμονος χρονολογίας καί μεγαλουργίας κατά Ἀνατολάς.

Μητροπολίτης  Σμύρνης

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ».

Η ΝΙΚΗΦΟΡΑ ΠΡΟΕΛΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

Οἱ τουρκικές δυνάμεις κατεῖχαν τή γραμμή ἀπό τό Ἐσκί-Σεχίρ  (Δορύλαιο), τήν Κιουτάχεια ἕως τό Ἀφιόν Καραχισάρ (Ἀκροϊνόν). Ἡ ἑλληνική ἐπίθεση κατά τῶν κεμαλικῶν δυνάμεων ἐκδηλώθηκε την 29η Ἰουνίου/12η Ἰουλίου 1921. Ἀντικειμενικό σκοπός ἦταν ἡ κατάληψη τῆς Κιουτάχειας ὅπου βρισκόταν ὁ κεμαλικός στρατός μέ στόχο τήν καταστροφή του. Τήν 1η Ἰουλίου 1921 κατελήφθη τό Ἀφιόν Καραχισάρ. Ἡ μάχη γιά τήν κατάληψη τῆς Κιουτάχειας πραγματοποιήθηκε ἀπό τήν 2α / 15η  Ἰουλίου 1921 ἕως 4η / 17η  Ἰουλίου 1921. Οἱ ἡμέτερες δυνάμεις τοῦ Β' Σ.  Σ. ἐνήργησαν την 4η Ἰουλίου 1921 καί κατέλαβαν τήν πόλη τῆς Κιουτάχειας. Τήν 6η Ἰουλίου 1921, τό Γ' Σ. Σ. κατέλαβε τό Ἐσκί-Σεχίρ χωρίς μάχη, ἐνῶ οἱ κεμαλικές δυνάμεις ὑποχώρησαν ἀνατολικῶς καί νοτίως. Οἱ ἐπιτυχημένες ἐνέργειες τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ, ἀνησύχησαν τόν Μουσταφά Κεμάλ, ὁ ὁποῖος διέταξε νά προβληθεῖ ἰσχυρή ἀντίσταση ἀπό τίς δυνάμεις του, οἱ ὁποῖες  την 8η/ 21η  Ἰουλίου 1921 ἐξαπέλυσαν σφοδρή ἀντεπίθεση κατά τῶν ἡμέτερων τμημάτων ἐπικεντρώνοντας τήν προσπάθεια τους στό κενό μεταξύ Α' καί Β' Σώματος Στρατοῦ στό Ἐσκί-Σεχίρ. Ἅπαντα τά Σώματα Στρατοῦ πολέμησαν γενναῖα στή μάχη, ἀπέκρουσαν τήν ἐπίθεση τοῦ ἐχθροῦ καί στή συνέχεια καταδίωξαν τούς κεμαλικούς. Οἱ Τοῦρκοι ὑπέστησαν μεγάλες ἀπώλειες καί ἀναγκάσθηκαν νά ἐγκαταλείψουν πυροβόλα καί ἄφθονο ὑλικό. Ὁ Ἀρχηγός Στρατιᾶς Παπούλας, ἀνέφερε πρός τήν Κυβέρνηση ὅτι: «Ἡ μεγάλη μάχη τοῦ Δορυλαίου (Ἐσκί-Σεχίρ) ἔληξε χθές δια πλήρους καί περιφανοῦς νίκης τῶν ἡρωικῶν Στρατευμάτων ἡμῶν». Τήν 10η/23η Ἰουλίου 1921 ὁ Βασιλεύς Κωνσταντῖνος ἔφυγε ἀπό τό Κορδελιό γιά τό Ἐσκί -Σεχίρ.

Τήν 18η/ 31η Ἰουλίου ἔγινε μία λαμπρή τελετή, στήν ὁποία ὁ Βασιλεύς παρασημοφόρησε μέ τό «Ἀριστεῖο Ἀνδρείας» τίς πολεμικές σημαῖες τῶν συνταγμάτων ἀξιωματικούς, ὑπαξιωματικούς καί ὁπλῖτες πού διακρίθηκαν στή μάχη. Ἡ ἐφημερίδα «Ἡ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» την 27η Ἰουλίου 1921 (π.ημ) σημείωνε γλαφυρά ἀπό τό ρεπορτάζ τοῦ μικρασιατικοῦ μετώπου τά ἑξῆς: «Ὁ ΣΤΡΑΤΟΣ ΠΡΟΗΛΑΣΕΝ ΕΝ Μ. ΑΣΙΑ ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. Ἡ Νεωτέρα Ἑλλάς προελαύνει εἰς τούς τόπους τοῦ ἀρχαίου Μικρασιατικο Ἑλληνισμοῦ. Καί μέ τήν προέλασιν αὐτήν, ζωντανά καί ἐπιβλητικά ἀκόμη, ἀπεκαλύφθησαν τά τεκμήρια τῆς ἀρχαίας ἐκείνης Ἑλλάδος. Ὁ τουρκισμός, ἐπιδραμών κατ' αὐτῆς, ὑπό τήν πρωτόγονον τῶν πρώτων του χρόνων ἀγριότητα, ἀνασκάψας τά πάντα καί τά πάντα ἀσχοληθείς νά ἀνατρέψη, δέν κατόρθωσεν ἐν τούτοις νά ἐξαλείψη, παρ' ὅλην τήν διαδρομήν τόσων μαύρων αἰώνων, νά ἐξαφανίση ὅσα ἀκριβῶς προδίδουν τήν ἑστίαν τοῦ παλαιοῦ Μικρασιατικοῦ ἑλληνισμοῦ.»

Ὁ Βασιλεύς Κωνσταντῖνος Α' , δίδει τά ἀριστεῖα ἀνδρείας στούς Εὔζονες , στό Ἐσκί Σεχίρ, 18/31 Ἰουλίου 1921

Τήν 15η / 23η Ἰουλίου 1921 πραγματοποιήθηκε στήν Κιουτάχεια Πολεμικό Συμβούλιο ὅπου μέ προτροπή τοῦ Πρωθυπουργοῦ ἀποφασίσθηκε ἡ συνέχιση τῆς ἐκστρατείας. Στόχος ἦταν πλέον ἡ κατάληψη τῆς Ἄγκυρας ἀπό τόν Ἑλληνικό Στρατό καί ἡ ἐκμηδένιση τοῦ ἐχθροῦ. Ἡ ἔναρξη τῆς ἐπιχείρησης ἔγινε την 1η/14η Αὐγούστου 1921. Ἡ ἑλληνική στρατιά ἀποτελεῖτο ἀπό τρία Σώματα μέ τρεῖς Μεραρχίες κάθε σῶμα καί τήν Ταξιαρχία Ἱππικοῦ. Διοικητές τῶν σωμάτων ἦταν στό Α' Σ.Σ. ὁ Ὑποστράτηγος Ἀλέξ. Κοντούλης, στό Β' Σ.Σ. ὁ Ὑποστράτηγος Πρίγκηψ Ἀνδρέας, στό Γ' Σ.Σ. ὁ Ὑποστράτηγος Γεώρ. Πολυμενάκος καί στήν Ταξιαρχία Ἱππικοῦ ὁ Συνταγματάρχης Νικολαΐδης. Τήν 5η/18η Αὐγούστου 1921 ὁ Ἑλληνικός Στρατός ἄρχισε τή διέλευση τοῦ Σαγγάριου ποταμοῦ. Τήν 11η Αὐγούστου 1921, ξεκίνησε ὁ ἀγῶνας τῶν ἡμέτερων τμημάτων. Ὁ Ζαβιτζιάνος (δικηγόρος καί πολιτικός) ἀποκάλυπτε στίς ἀναμνήσεις του, πώς οἱ δυνάμεις τοῦ Κεμάλ εἶχαν ἐνισχυθεῖ, ἀπό ποιούς καί μέ ποιό τρόπο: «Ὁ Κεμάλ κατά τό διάστημα τοῦ μηνός, πού ἐμεσολάβησεν ἀπό τῆς προηγουμένης ἐπιθέσεως μέχρι τῆς τελευταίας ταύτης, μέ τήν βοήθειαν τῶν Γάλλων καί τῶν Ἰταλῶν ἀνεφοδίασε πλήρως τόν στρατόν του, τόσον εἰς ὑλικόν πολέμου, ὅσον καί εἰς τρόφιμα, ἠδυνήθη δέ συνεπείᾳ τῆς Γαλλοκεμαλικής συμβάσεως νά μεταφέρη ἐκ Κιλικίας δύο πλήρεις μεραρχίας, την 5η καί την 9ην, δια τῶν ὁποίων σημαντικά ἐνίσχυσε τό κατά τῶν Ἑλλήνων μέτωπον. Τόν ὅλον δέ ἀριθμόν μεραρχιῶν του ἀνεβίβασεν ἀπό 14 εἰς 18. Ἀντιθέτως οἱ Ἕλληνες ὅσον ἀπεμακρύνοντο ἀπό τάς στρατιωτικάς των βάσεις, τόσον συνῆντον δυσχερείας μεγαλυτέρας εἰς τόν ἐφοδιασμόν των».

Ἀκολούθησαν σκληρές μάχες. Ὁ ἐχθρός ἀμύνονταν μέ μεγάλη ἀποφασιστικότητα. Τό Β' Σ.Σ. κατέλαβε τίς ὀχυρές θέσεις  Γιαπάν καί τό Μαγκάλ-Ντάγ. Τήν 15η Αὐγούστου 1921 τό Α' Σ.Σ. κατέλαβε τό Ἐβλί-Φακιλί. Τό Β' Σ.Σ. μετά ἀπό σκληρό ἀγῶνα κατέλαβε το Καλέ-Γκροττό την 17η Αὐγούστου 1921.  Τήν 18η Αὐγούστου 1921 τό Γ' Σ.Σ. κατέλαβε τήν Σαπάντζα. Τήν 28η Αὐγούστου οἱ κεμαλικές δυνάμεις ἀντεπιτέθηκαν. Τήν 29η  πρός 30η Αὐγούστου 1921 οἱ ἡμέτερες δυνάμεις ἐν πλήρη τάξει πέρασαν τό Σαγγάριο ποταμό καί στρατοπέδευσαν στήν ἀριστερή ὄχθη του. Ὁ Ἑλληνικός Στρατός εἶχε φτάσει στά ὅρια τῶν δυνατοτήτων του. Ὁ πρίγκηπας Νικόλαος σημείωνε στίς ἀναμνήσεις του ὅτι :

Λαϊκη λιθογραφία μέ ἀναπαράσταση τήν μάχη τοῦ Σαγγάριου τόν Αὔγουστο τοῦ 1921

«Παρά τούς λαμπρούς ἀγῶνας καί τήν ἡρωικήν ἀντοχήν, ἡ ὀρμητικότητα τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἀνεκόπη μετά ἄγριον καί αἱματηρόν ἀγῶνα διαρκέσαντα περίπου εἴκοσιν ἡμέρας. Ἄν καί ποσῶς μή ἡττηθέντες ἔπρεπε νά μείνωμεν ἐκεῖ ὅπου εὑρισκώμεθα καί ἡ λύσις τοῦ ζητήματος τῆς Μ. Ἀσίας ἔμεινεν ἄλυτος.

Δέν εἴχομεν κανένα ἀρωγόν, μέ δύο Δυνάμεις βοηθούσας τόν ἐχθρόν, κάθ΄ ἤν στιγμήν ἡ Ἀγγλία μας ἐνίσχυε μόνον μέ λέξεις καί εὐχάς - ἡ κατάστασις ἦτο φρικώδης! Ὁ ἑλληνικός στρατός κατέβαλεν ὑπεράνθρωπον προσπάθειαν καί οὐδείς ἀμερόληπτος κριτικός δύναται ἄλλως νά ἀποφανθῆ.»

Οἱ νῖκες τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ τό θέρος τοῦ 1921 ἦταν σημαντικές, ὅμως δέν συνέτριψαν τίς κεμαλικές δυνάμεις. Δυστυχῶς, ἡ Ἑλλάς τοῦ 1921 εἶχε νά ἀντιμετωπίσει καί ἕναν ἐσωτερικό ἐχθρό τά ὀξυμένα πολιτικά πάθη τοῦ ἐθνικοῦ διχασμοῦ ἀνάμεσα σέ βενιζελικούς καί ἀντιβενιζελικούς. Ἦταν ἄραγε μάταιος ὁ ἐπικός ἀγῶνας τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ τοῦ 1921 στή Μικρά Ἀσία ἀφοῦ ἐπακολούθησε ἡ καταστροφή τοῦ 1922; Στό ἐρώτημα αὐτό δίνει ἀπάντηση ὁ πρίγκηψ Ἀνδρέας στόν ἐπίλογο τοῦ βιβλίου τοῦ «Δορύλαιον -Σαγγάριος 1921»:

«Ἐπί ματαίῳ λοιπόν ἡ ἐσχάτη θυσία τῆς Μ. Ἀσίας; Ὄχι! Διότι ὁ σπόρος ὅν ἔσπειρεν ὁ Ἕλλην ὁπλίτης θά βλαστήση μίαν ἡμέραν εἰς δένδρον μέγα καί ἀειθαλές. Ἐν τῷ μεταξύ οἱ ἔνδοξοι νεκροί ἡμῶν κεῖνται παρά τό πλευρον τῶν προπατόρων αὐτῶν, τῶν ὁπλιτῶν τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου καί τῶν στρατιωτῶν τοῦ Ἡρακλείου καί τοῦ Νικηφόρου Φωκά, ὁ δέ ψίθυρος τῶν κυμάτων τοῦ Αἰγαίου κομίζει εἰς τάς ἑλληνικάς ἀκτάς τόν ἀντίλαλον τῆς ἠχοῦς:

'' Ὦ ξεῖν, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε κείμεθα, τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι ''».

Ἄραγε τί θά εἶχε συμβεῖ ἄν ἡ Ἑλλάδα στή Μ. Ἀσία ἦταν ἑνωμένη ψυχικά ὅπως τά ἔτη 1912-΄13; Ἴσως ἡ Ἱστορία νά εἶχε γραφεῖ ἐντελῶς διαφορετικά ἀπό ὅπως ἐξελίχθηκε, ἀλλά ἡ Ἱστορία δέν γράφεται ποτέ με «Ἄν».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Ζαβιτζιάνου Κωνσταντίνου, Αἱ Ἀναμνήσεις τοῦ Ἐκ τῆς Ἱστορικῆς διαφωνίας Βασιλέως Κωνσταντίνου καί Ἐλευθερίου Βενιζέλου, ὅπως τήν ἔζησε, τ. 2ος, Ἀθῆναι, 1946,

Μπεκίρης Βασίλης, Ἀπό τόν Ἐθνικό Διχασμό στή Μικρασιατική Καταστροφή καί τήν ἐκτέλεση τῶν Ἕξι, Ἀθήνα: Historia, 2015,

Μπιλιανός Ἀθανάσιος, Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος - Ἀπό τόν Μακεδονικό Ἀγῶνα στή Μικρασιατική Καταστροφή, Ἀθήνα: Ἁρμός, 2021,

Παναγάκου Π. Συμβολή εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς Δεκαετίας, 1912-1922, Ἀθῆναι, 1961

Παπαφλωράτος Ἰωάννης, Ἡ Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ (1833-1949), τ. Ἀ΄, Ἀθήνα: Σάκκουλα, 2014,

Ρούσσου Γεωργίου, Νεώτερη Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τ. Στ', Ἀθῆναι: Ἐλλ. Μορφωτική Ἑταιρεία, 1976

Σταματόπουλος Κώστας, 1922 Πῶς φτάσαμε στήν Καταστροφή, Ἀθήνα: Καπόν, 2020

Πρίγηψ  Νικόλαος, Τά πενῆντα χρόνια τῆς ζωῆς μου, Ἀθῆναι: ΓΚΡΕΚΑ, 1926

Βασιλόπαιδος Ἀνδρέας,  Δορύλαιον-Σαγγάριος 1921, Παρίσι: ΑΓΩΝ, 1928,

Ἐφημερίδα «Ἡ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», φύλλο 27ης Ἰουλίου 1921

biblosistoria