Ἑλληνικὴ γλῶσσα: τὸ πολυτίμητό μας τζιβαϊρικὸ

Γράφει ὁ Δημήτρης Νατσιὸς

«….Στὰ χρόνιά μας, πρέπει νὰ μὴν τὸ ξεχνᾶμε, τὸ ζήτημα δὲν εἶναι πιὰ ἂν θὰ γράφουμε καθαρεύουσα ἢ δημοτική. Τὸ τραγικὸ ζήτημα εἶναι ἂν θὰ γράφουμε, ἢ ὄχι, ἑλληνικά». Είναι τοῦ Σεφέρη ἡ προειδοποίηση, γιὰ τὴν εἰσβολὴ τῶν ξένων λέξεων, φαινόμενο ποὺ ἔλαβε ἀνεξέλεγκτες διαστάσεις στὶς μέρες μας.

Ποιοὶ εἶναι ὅμως οἱ λόγοι πού ὁδηγοῦν στὴν ἅλωση τῆς γλώσσας μας ἀπὸ τοὺς λεγόμενους ξενισμούς; Ποῦ ὀφείλεται αὐτὴ ἡ ἀδικαιολόγητη χρήση ξένων λέξεων καὶ φράσεων; Ἐν τάχει ἀπαριθμοῦμε κάποιους ἀπ’ αὐτούς.

Πρῶτον: Ἡ κάμψη τῶν παραγωγικῶν καὶ ἀφομοιωτικῶν ἱκανοτήτων τῆς γλώσσας μας. Δεῖγμα εὐρωστίας μίας γλώσσας εἶναι νὰ ἐντάσσει καὶ νὰ προσαρμόζει στὸ δικό της κλιτικὸ σύστημα ξένες λέξεις ἢ νὰ πλάθει ἑλληνολεκτικὰ ἀντίστοιχα... στοιχεῖα. Χάρις στὸν παλαιότερο ἀφομοιωτικὸ δυναμισμὸ τῆς γλώσσας μιλοῦμε σήμερα γιὰ καουμπόηδες, τρακτέρια, βιταμίνες, γκοφρέτες, πλατφόρμα, τεστάρω, καφετζής, ρουσφέτι, μπελάς, μουσαφίρης, λιντσάρω καὶ ἑκατοντάδες ἐξελληνισμένες ὀνομασίες ξένων πόλεων, ποταμῶν, χωρῶν. (Βρυξέλλες, Λονδίνο, Αὐστρία, Παρίσι, Ρῆνος, Βολταῖρος, κλπ). Ἔξοχα δείγματα τῆς ἱκανότητας τῆς λόγιας κυρίως γλώσσας νὰ πλάθει νέες λέξεις, ἀντλώντας ἀπὸ τὰ ἀστείρευτα γλωσσικά μας κοιτάσματα, καὶ νὰ ἀντικαθιστᾶ ξένες, ἔχουμε σὲ πάμπολλες περιπτώσεις. Ἔτσι ἡ πόστα ἔγινε ταχυδρομεῖο (ταχύς+δρομος), ὁ μίνιστρος ἔγινε ὑπουργός, ὁ ἀβοκάτος ἔγινε δικηγόρος (δίκη+ἀγορεύω), τὸ σπιτάλι ἔγινε νοσοκομεῖο (νόσος+ κομῶ=φροντίζω), ἡ γαζέτα ἔγινε ἐφημερίδα (ἐπὶ+ἡμέρα), ὁ κόνσολος ἔγινε πρόξενος (προ+ξένος), τὸ καπιτάλι ἔγινε κεφάλαιο, τὸ ρομάντζο ἔγινε μυθιστόρημα, τὸ γκουβέρνο ἔγινε κυβέρνηση, καὶ χιλιάδες ἄλλες.

Ἡ ἀποκοπή μας ἀπὸ τὴν ἀρχαία γλῶσσα, ἡ περιθωριοποίηση τῆς λεγόμενης καθαρεύουσας, ποὺ ταυτίστηκε μὲ τὸν στεῖρο συντηρητισμὸ (ἂν καὶ συνιστοῦσε μία ἀνεξάντλητη, δανειοληπτικὴ γλωσσικὴ δεξαμενὴ) κατάντησαν τὴν νεοελληνικὴ “νὰ ἐκλιπαρεὶ” τὶς ξένες γλῶσσες, γιὰ νὰ καλύψει τὴν ἀνεπάρκειά της καὶ νὰ μεταφυτεύει, ἀνεξέλεγκτα καὶ ἀθρόα, ξένα στοιχεῖα, χωρίς, ἐπαναλαμβάνουμε, νὰ τὰ ἐξελληνίζει ἢ νὰ τὰ προσαρμόζει στὸ δικό της τυπικό.

Δεύτερον: Ἡ συμπλεγματικὴ ἐπίδειξη «ξενογλωσσίας» ἀπὸ παντοίους θεράποντες τοῦ καλάμου, διανοούμενους, δημοσιογράφους, διαφημιστὲς καὶ λοιποὺς τιποτολόγους. Πολλοὶ ἔχουν τὴν ἐντύπωση ὅτι τὸ διάνθισμα τῆς γλώσσας τους (γραπτῆς ἢ προφορικῆς) μὲ ποικίλους ξενισμούς, τοὺς χαρίζει περιωπὴ καὶ κύρος ἢ ἀξιοπιστία στὰ λεγόμενα ἢ στὰ  διαφημιζόμενα προϊόντα τους. Μία τυχαία δειγματοληπτικὴ καταγραφὴ ἀποδεικνύει τοῦ λόγου τὸ ἀληθές. Ἔτσι ἀκοῦμε νὰ μιλοῦν πολλοὶ γιά: ντόπινγκ κοντρὸλ ἀντὶ γιὰ ἔλεγχο ἀναβολικῶν, ρέκορντμαν ἀντὶ γιὰ πρωταθλητή, ριπλέι γιὰ ἐπανάληψη, πρέσινγκ γιὰ πίεση, τάνκερ γιὰ δεξαμενόπλοιο, καμεραμὰν γιὰ εἰκονολήπτη, σὲτ γιὰ σύνολο, σπῆκερ γιὰ ἐκφωνητή, ἀβαντὰζ γιὰ πλεονέκτημα, τεραὶν γιὰ γήπεδο, πρὲς κόμφερανς γιὰ συνέντευξη τύπου, πρὲς ροὺμ γιὰ γραφεῖο τύπου, ἀκοῦμε γιὰ σὲλφ τέστ, γιὰ κόβιντ, κλὶκ ἀγουέι καὶ δεκάδες ἄλλες περιπτώσεις ποὺ ξεβράστηκαν μὲ τὸν κορονοϊό.

Τρίτον: Ὅπου καὶ νὰ στρέψεις σήμερα τὸ βλέμμα σου, σὲ βιβλία καὶ περιοδικά, σὲ δρόμους καὶ προθῆκες, σὲ ἀντικείμενα καὶ σώματα ἀνθρώπινα, σὲ παιχνίδια καὶ ἐργαλεῖα, καθὼς καὶ σὲ τεχνικὲς ἐπικοινωνίας καὶ ἠλεκτρονικὰ συστήματα πληροφοριῶν, συναντᾶς σχεδὸν ἀποκλειστικὰ τὴν ξενόγραφη ἢ ξενόγλωσση διατύπωση. Ἔτσι ἀργὰ ἀλλὰ σταθερὰ ἐξοικειώνεσαι μαζί της, ἐθίζεσαι σ’ αὐτήν, τὴν ἀποδέχεσαι σὰν αὐτονόητο εἰκαστικὸ στοιχεῖο τῆς καθημερινῆς ζωῆς. (Ὅλα αὐτὰ καλλιεργοῦν τὸ ἔδαφος, χωρὶς νὰ γίνονται κατ’ ἀνάγκη γι’ αὐτὸ τὸ σκοπό, γιὰ τὴν ἀντικατάσταση τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου μὲ τὸ λατινικό). Μπορεῖ σήμερα νὰ μιλᾶμε γιὰ τὴν ἀπειλὴ τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ τὸν κίνδυνο νὰ καταντήσουμε μία ἀσήμαντη καταναλωτικὴ – καὶ «γλωσσικὴ» -ἐπαρχία τῆς Δύσεως, ἀλλὰ νὰ ἔχουμε ὑπ’ ὄψιν πὼς τὰ προκεχωρημένα της φυλάκια, εἶναι αὐτὰ ποὺ ἐπηρεάζουν τὸ ἦθος καὶ τὸν ψυχισμό μας, ὅπως ἡ μουσική, (τὸ εἶχε ἐπισημάνει ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ὁ Πλάτων), ἡ μόδα, τὰ τρόφιμα, ὁ χορός, ἡ τηλεόραση, τὸ διαδίκτυο. Ἂν καὶ ὑπάρχει νόμος τοῦ κράτους ἀπὸ τὸ 1984, ποὺ ἐπιβάλλει πλάι στὴν ξενόγλωσση ἐπιγραφὴ νὰ ἀναγράφεται καὶ ἡ ἑλληνική, ὡς συνήθως, ὁ νόμος πετάχτηκε στὸν κάλαθο τῶν ἀχρήστων.

Τί φταίει: Ἡ παρεχόμενη παιδεία. Παράδειγμα. Τὰ γλωσσικὰ ἐγχειρίδια τοῦ Δημοτικοῦ εἶναι ἐλλιπέστατα, ποὺ ὑποτιμοῦν τὴν νοημοσύνη, τὴν προσληπτικότητα καὶ τὶς ἀνάγκες τῶν μαθητῶν. Βιβλία μὲ φτωχότατο λεξιλόγιο, ἀπὸ τὰ ὁποία ἀπουσιάζουν προκλητικὰ οἱ ἐπιφανεῖς χειριστὲς τῆς γλώσσας μας καὶ διαιωνίζουν, τὴν γλωσσικὴ ἀκαταστασία. Εἶναι δυνατὸν νὰ ἀπουσιάζει ἡ ἐτυμολογία ἀπὸ τὴν ὕλη, τὸ πιὸ γοητευτικὸ κομμάτι τῆς γλώσσας μας, ἐτυμολογία, ἡ ὁποία θὰ διδάξει στὸν μαθητὴ τὴν διαχρονικότητα τῆς γλώσσας μας καὶ θὰ τοῦ ἀνοίξει, διάπλατα μπροστά του, τὴν ἀκένωτη  γλωσσικὴ πηγὴ ἀπὸ τὴν ὁποία θὰ ἀντλεῖ συνεχῶς. (Λὲς στὰ παιδιὰ ὅτι ἡ λέξη «πυρετός», ἔχει μέσα τῆς τὸ «πῦρ», τὴν φωτιὰ καὶ κατανοοῦν, μὲ ἔκπληξη, τὸν ὄρο. Τοὺς ἀναθέτεις, ὡς ἄσκηση, νὰ βροῦν παράγωγα τοῦ «πυρὸς» καὶ σοῦ ἀραδιάζουν… τὸ μισὸ λεξικό).

Ὁ μαθητὴς δὲν ἔρχεται νὰ ἐπαναλάβει στὸ σχολεῖο αὐτὸ ποὺ ἤδη γνωρίζει ἀπὸ τὴν αὐθόρμητη ἐμπειρία τῆς ἐξωσχολικῆς καθημερινότητας, ἀλλὰ νὰ ἐμπλουτίσει τὸ λεξιλόγιό του μὲ καινούργιες λέξεις νὰ δέσει, ἑνιαία καὶ ὀργανικά, μέσω τῆς γραμματικῆς καὶ τοῦ συντακτικοῦ, τὰ διάφορα σκόρπια στοιχεῖα τῆς γλώσσας ποὺ μιλάει. Τὰ γλωσσικὰ βοηθήματα τοῦ Δημοτικοῦ εἶναι κατάλληλα μᾶλλον γιὰ ξενόγλωσσους καὶ ἕνας μέσος μαθητὴς δὲν χρειάζεται παραπάνω ἀπὸ 15-20 λεπτὰ γιὰ νὰ συμπληρώσει τὶς ὑπάρχουσες σ’ αὐτὸ ἀσκήσεις. Γι’ αὐτὸ καὶ τοῦ εἶναι βαρετά. Τὸ θέμα εἶναι τεράστιο καὶ δὲν ἐξαντλεῖται μὲ μία σύντομη περιγραφή του.

Νά κλείσω μέ τούς πιὸ ὕπουλους καὶ ἐπιβλαβεῖς ξενισμούς, ἀπ’ αὐτοὺς ποὺ ἀποπτωχεύουν τὴν γλῶσσα μας, εἶναι ἡ συχνοχρησία τοῦ ρήματος κάνω. Μία σειρὰ ἀπὸ καίριες λέξεις τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ἔχουν ὑποκατασταθεῖ στὴν χρήση τους ἀπὸ τὸ ρῆμα κάνω. Ἐνῶ ἡ νεοελληνικὴ γλῶσσα παρουσιάζει τὸ μέγιστο πλεονέκτημα, νὰ διαθέτει δύο ἢ καὶ περισσότερες λέξεις γιὰ τὸ ἴδιο πράγμα, γεγονὸς ἀπότοκο τῆς μακραίωνης καὶ δημιουργικῆς της διαδρομῆς, ἐντούτοις, παρατηρεῖται σήμερα τὸ φαινόμενο νὰ ἐγκαταλείπονται σωρηδὸν λέξεις μὲ σαφήνεια καὶ ἐκφραστικὴ καθαρότητα καὶ νὰ χρησιμοποιεῖται «κατὰ κόρον», ἡ λέξη-τσίχλα, τὸ ρῆμα κάνω.

Ἔτσι, παραδείγματος χάριν, λέμε στὴν Νεοελληνική:

Κάνω σπίτι ἀντὶ χτίζω σπίτι,

κάνω οἰκογένεια ἀντὶ δημιουργῶ οἰκογένεια,

κάνω λεφτὰ ἀντὶ ἀποκτῶ λεφτά,

κάνω παιδιὰ ἀντὶ ἀποκτῶ παιδιά,

κάνω ἐγχείρηση ἀντὶ ἐγχειρίζομαι,

κάνω ἐρώτηση ἀντὶ ἐρωτῶ,

κάνω τὸν τρελὸ ἢ καλὸ ἢ κακὸ ἀντὶ προσποιοῦμαι ἢ ὑποδύομαι τὸν τρελό,

κάνω πίσω ἀντὶ ὀπισθοχωρῶ,

κάνω ζημιὰ ἀντὶ προκαλῶ ζημιά,

κάνω μπάνιο ἀντὶ κολυμπῶ,

κάνω τραπέζι ἀντὶ τραπεζώνω,

κάνω ἐκλογὲς ἀντὶ διεξάγω ἐκλογές,

κάνω ἐντύπωση ἀντὶ ἐντυπωσιάζω,

κάνω τσιγάρο ἀντὶ καπνίζω,

κάνω κάτι γνωστὸ ἀντὶ γνωστοπoιῶ

κάνω γυμναστικὴ ἀντὶ γυμνάζομαι.

Κάνω πλάκα ἀντὶ ἀστειεύομαι.

Ἔτσι ἀκοῦμε ἀκαλαίσθητες προτάσεις ὅπως:

Ὁ γιατρὸς μ’ ἔκανε καλά, ἀντὶ μὲ θεράπευσε.

Ἔκανε πολλοὺς ἀγῶνες γιὰ νὰ κερδίσει… ἀντὶ ἀγωνίστηκε ἢ διεξήγαγε πολλοὺς ἀγῶνες…

Νὰ σημειώσουμε πὼς ἡ λεξιλογικὴ αὐτὴ ἰσοπέδωση εἶναι κατὰ κανόνα μεταφορὰ στὴν γλῶσσα μας τῆς παγκοσμιοποιημένης λέξης «do», ποὺ ἔχει εἰσαχθεῖ στὴν ἑλληνικὴ μέσα ἀπὸ ἄθλιες ὡς πρόχειρες καὶ κακοπληρωμένες μεταφράσεις, ἀπὸ ξενικὲς μιμήσεις καὶ ἀξιολύπητες  διαφημίσεις.

Πῶς μπορεῖ νὰ ἀντιμετωπιστεῖ ἡ καλπάζουσα αὐτὴ ἐπέκταση  τῶν ξενισμῶν στὴν γλῶσσα μας; Δύο χῶροι μποροῦν νὰ λύσουν ἢ νὰ ἁπαλύνουν τουλάχιστον τὸ πρόβλημα, τὸ σχολεῖο  καὶ τὰ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης, μαζὶ μὲ τὸν ἔντυπο γενικὰ λόγο (βιβλία, περιοδικά, ἐφημερίδες). Τὸ σχολεῖο καὶ δὴ τὸ δημοτικὸ εἶναι φύσει καὶ θέσει ὁ θεματοφύλακας τῶν τιμαλφῶν ἀξιῶν τοῦ Γένους μας καὶ κυρίως τοῦ γλωσσικοῦ μας πλούτου. Ἀντὶ ὅμως ἡ ἐκπαίδευση νὰ εἶναι θύλακας ἀντιστάσεως στὴν γλωσσικὴ ὑποβάθμιση, ἀπέβη συντελεστής της.

Δημήτρης Νατσιὸς,

δάσκαλος-Κιλκὶς