Ἡ Πηνελόπη Δέλτα καὶ ἡ Μακεδονία

Ἡ Πηνελόπη Μπενάκη-Δέλτα (1874-Μάιος 1941) γεννήθηκε καὶ μεγάλωσε στὴν Ἀλεξάνδρεια, ἀνῆκε, δηλαδή, στὸν Ἑλληνισμὸ τῆς Διασπορᾶς.

Τριτότοκο παιδὶ τοῦ μεγαλεμπόρου Ἐμμανουὴλ Μπενάκη καὶ τῆς Βιργινίας Χωρέμη, χιακῆς καταγωγῆς, ἔζησε σὲ κοσμοπολίτικο περιβάλλον, ἀλλὰ ἀνατράφηκε σὲ οἰκογένεια μὲ αὐστηρὲς ἀρχές, ὅπου τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ ὅσα συνέβαιναν στὴν Ἑλλάδα ἦταν ζωηρό. Ἑπομένως ἡ νεαρὴ Πηνελόπη, ποὺ μορφώθηκε μὲ οἰκοδιδασκάλους (δὲν ἐπῆγε ποτὲ στὸ σχολεῖο), ὅπως συνηθιζόταν γιὰ τὰ κορίτσια τῆς κοινωνικῆς της σειρᾶς, ἦταν ἐνήμερη καὶ εὐαισθητοποιημένη ὡς πρὸς τὰ προβλήματα τῆς μητέρας πατρίδας, προτοῦ ἀκόμη ἐγκατασταθεῖ στὴν Ἀθήνα τὸ 1916 μὲ τὴ δική της πλέον οἰκογένεια.

Στὴ μικρὴ Ἀθήνα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης τὸ ζεῦγος Δέλτα βρίσκεται βρίσκεται πολὺ ψηλὰ στὴν κοινωνικὴ πυραμίδα. Ἄτομο μὲ ὑψηλὸ αἴσθημα εὐθύνης, ποὺ δὲν ἀρκεῖται στὶς κοσμικὲς ματαιότητες, οἱ ὁποῖες δὲν τὴν ἱκανοποιοῦν, διαπιστώνει σύντομα τὰ μειονεκτήματα τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας καὶ ἰδιαίτερά της ἐκπαίδευσης. Μητέρα τριῶν κοριτσιῶν, προβληματίζεται ἔντονα. Πιστεύει ὅτι...

τόσο ἡ παρεχόμενη ἐκπαίδευση, ὅσο καὶ ἡ ἀγωγὴ τῶν Ἑλληνοπαίδων ἔχουν ἀνάγκη νέων κατευθύνσεων. Ἄλλωστε θέλει νὰ δώσει διέξοδο στὸ δυναμισμό της, πράγμα ἀρκετὰ δύσκολο σὲ μίαν ἐποχὴ κατὰ τὴν ὁποία ἡ ἐπικρατοῦσα νοοτροπία ἤθελε τὴ γυναίκα ἀποκλειστικὰ ἀφοσιωμένη στὰ τοῦ οἴκου της. Καὶ ἐπειδὴ δὲν τῆς ἔλειπε ἡ θέληση-κάθε ἄλλο- ἀποφάσισε νὰ ἀνανεώσει τὸ παιδικὸ βιβλίο, αὐτὸ ποὺ τὰ παιδιὰ διαβάζουν στὶς ἐλεύθερες ὧρες τους, χωρὶς τὸν πειθαναγκασμὸ ποὺ συνοδεύει τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια, συχνὰ βαρετά.

Ἕως τότε τὰ Ἑλληνόπουλα διάβαζαν βιβλία μεταφρασμένα κυρίως ἀπὸ τὴν εὐρωπαϊκὴ παιδικὴ λογοτεχνία, ποὺ τὰ ἔφερνε σὲ ἐπαφὴ μὲ ἕνα κόσμο ξένο καὶ ἄσχετο πρὸς τὴ δική τους ἐθνικὴ παράδοση. Η Π. Σ. Δέλτα ἐπιχειρεῖ , μὲ ἐπιτυχία, νὰ γράψει παιδικὰ βιβλία μὲ θέματα ἑλληνικά, σὲ μία γλώσσα κατανοητή, ἑλκυστική, αὐτὴ ποὺ μιλοῦν τὰ παιδιά, αὐτὴ ποὺ μιλοῦμε ὅλοι μας [ποὺ] δὲν εἶναι ἡ κανονισμένη γλώσσα τοῦ Ψυχάρη, ἀλλὰ ἡ ἀνακατωμένη αὐτή, ὅπου καθαρεύουσα καὶ δημοτικὴ γίνεται μία σαλάτα(ἐπιστολὴ τῆς τοῦ 1910 στὸν Φωτιάδη).

Αὐτὴ ἡ πρωτοβουλία, συνδυασμένη μὲ τὴν ἰδέα νὰ προσφέρει στὰ Ἑλληνόπουλα τὴν ἑλληνικὴ ἱστορία μέσα ἀπὸ τὴ μυθιστορηματικὴν ἀφήγηση, τὴν ὁδηγεῖ σὲ ἐνδιαφέρουσες καὶ πρωτότυπες γιὰ τὴν ἐποχὴ ἐπιλογές, μὲ ἀποτέλεσμα μία τριλογία, ὅπου ὁ μακεδονικὸς χῶρος, τότε ἀκόμη ὑπόδουλος, εἶναι τὸ πεδίο δράσεως τῶν ἡρώων της. Ἔτσι τυπώνει τὸ 1909 τὸ πρῶτο της βιβλίο (Γιὰ τὴν πατρίδα). Τὸ 1911 κυκλοφορεῖ τὸ δεύτερο ἔργο της (Στὸν καιρὸ τοῦ Βουλγαροκτόνου). Καὶ τὰ δύο εἶναι ἐμπνευσμένα ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ ἐποποιΐα, γιὰ τὴν ὁποία ἐνημερώθηκε ἀπὸ τὸ ἔργο τοῦ Gustave Schlumberger. L’ epopee byzantine… (1896-1905). Τὸ 1937 κυκλοφορεῖ τὸ τρίτο βιβλίο τῆς τριλογίας μὲ τίτλο Στα μυστικὰ τοῦ Βάλτου. Θέμα τοῦ ὁ Μακεδονικὸς Ἀγώνας. Ἐπισήμως ὁ ἀγώνας αὐτὸς εἶχε λήξει τὸ 1908, ἀλλὰ ἐζοῦσαν ἀκόμη πολλοὶ ἀπὸ τοὺς Μακεδονομάχους, ποὺ εἶχαν πολεμήσει τοὺς κομιτατζῆδες στὸ Βάλτο (λίμνη τῶν Γιαννιτσῶν) καὶ ἐγνώριζαν πολὺ καλὰ τὶς ἄγριες συνθῆκες ἐκείνου τοῦ πολέμου.

Διαβάζοντας σήμερα αὐτὸ τὸ βιβλίο ντοκουμέντο σὲ συνδυασμὸ μὲ ὅσα πλέον γνωρίζουμε ἐπισήμως γιὰ τὸν Μακεδονικὸν Ἀγώνα, διαπιστώνουμε μὲ πόσην εὐσυνειδησία ἡ Δέλτα συνέλεξε καὶ πόσο μαστορικὰ ἀξιοποίησε τὸ ὑλικό της. Ἔρευνα στὸ Ἀρχεῖο τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν, συγκέντρωση φωτογραφιῶν καὶ ἐπιστολῶν, καταγραφὴ ἀναμνήσεων τῶν ἀγωνιστῶν κ. λπ. Ἔτσι συγκρότησε ἕνα δικό της Ἀρχεῖο, ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἐπέλεξε ὅ,τι ἔκρινε ἀπαραίτητο γιὰ τὴ σύνθεση τοῦ βιβλίου της. Μετὰ τὸ θάνατό της (Μάιος 1941) ἡ οἰκογένειά της κατέθεσε αὐτὸ τὸ Ἀρχεῖο στὸ ἵδρυμα Μελετῶν Χερσονήσου τοῦ Αἵμου στὴ Θεσσλονίκη.

Ἡ Δέλτα συνέπλεξε στὰ βιβλία τῆς ἀριστοτεχνικὰ τὸ ἱστορικὸ καὶ τὸ μυθιστορηματικὸ στοιχεῖο, ἐγχείρημα δύσκολο. Διότι, ὅταν ἡ λογοτεχνία εἰσβάλλει στὴν Ἱστορία, ὁ συγγραφέας ἔρχεται ἀντιμέτωπος μὲ διλήμματα. Πόσο χῶρο θὰ παραχωρήσει στὴν Ἱστορία καὶ πόσο στὴ φαντασία; Πῶς θὰ παντρέψει τὸ πραγματικὸ μὲ τὸ φανταστικὸ κατὰ τρόπο πειστικό; Ἔχει δικαίωμα νὰ παραποιήσει, νὰ πλαστογραφήσει γεγονότα καὶ πρόσωπα ποὺ ἡ ἱστορικὴ ἔρευνα ἔχει καθιερώσει καὶ εἶναι πλέον δεδομένα; Πῶς θὰ κατορθώσει νὰ βυθιστεῖ στὸ χρόνο, νὰ ταξιδέψει στὸ παρελθόν, νὰ ἀναστήσει πρόσωπα καὶ γεγονότα συχνὰ λησμονημένα καὶ νὰ στήσει δίπλα τους τὰ δικά τους πλάσματα, τὰ δημιουργημένα ἀπὸ τὸ δικό του πάθος; Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὅσο λιγότερα ἱστορικὰ στοιχεῖα ἔχουμε γιὰ μίαν ἐποχή, τόσο πιὸ ἐλεύθερα μποροῦμε νὰ κινηθοῦμε καὶ νὰ παραχωρήσουμε στὴ φαντασία τὴ μερίδα τοῦ λέοντος. Ὅταν ὅμως συμβαίνει τὸ ἀντίθετο, προβάλλουν οἱ δεσμεύσεις.

Ὡστόσο ὅταν ὁ συγγραφέας δηλώνει ὅτι παρουσιάζει μυθιστόρημα καὶ ὄχι ἱστορικὴ διατριβή, ὁ ἀναγνώστης εἶναι εἰδοποιημένος, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει ὅτι ἐγκρίνουμε τὴν παραποίηση.

Τί παρακινεῖ τὴ συγγραφέας νὰ ἀσχοληθεῖ μὲ τόσο πάθος μὲ τὴ Μακεδονία; Εἶναι ἡ ἐπίγνωση ὅτι ἡ ἀνέκαθεν αὐτὴ ἑλληνικὴ περιοχὴ ἔχει προκαλέσει τὴν ἀπληστία τῶν βορείων μας γειτόνων, εἶναι ἡ ἐπιρροὴ τοῦ Ἴωνος Δραγούμη, γιὰ τὸν ὁποῖον ἔτρεφε κάτι περισσότερο ἀπὸ θαυμασμὸ καὶ ὁ ὁποῖος νοιαζόταν τόσο πολὺ γιὰ τὴ Μακεδονία;

Ἐδῶ πρέπει νὰ ἀναφέρουμε ὅτι ἡ Π. Σ. Δέλτα δὲν εἶναι ἡ μόνη ποὺ συγκινήθηκε καὶ κατανόησε τὴ σημασία τῆς Μακεδονίας γιὰ τὴν Ἑλλάδα.

Δίκαιο εἶναι νὰ ἀναφέρουμε τὸν πραγματικὸ χρονικογράφο τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα, τὸν Μοναστηριώτη Γεώργιο Μόδη, τοῦ ὁποίου οἱ Μακεδονικὲς ἱστορίες, ποὺ εἶδαν τὸ φῶς μεταξὺ 1920 καὶ 1975 καλύπτουν 24 τόμους, καθὼς καὶ τὸ ἄλλο τοῦ ἔργο Στα μακεδονικὰ βουνὰ (ἔκδ. 1930), σωστὸ μεταλλεῖο, γιὰ ὅποιον θέλει νὰ μυηθεῖ στὸ κλίμα ἐκείνης τῆς ἐποχῆς. Ἀπὸ τοὺς νεώτερους ἐνδεικτικὰ ἀναφέρω ὅτι ὁ Νικόλαος Γαβριὴλ Πεντζίκης ἔγραψε τις Εκκλησιαστικὲς μορφὲς στὸν Μακεδονικὸν Ἀγώνα, ὁ Νίκος Μπακόλας μᾶς ἔδωσε τὸ πεζογράφημα Η κεφαλή, ὁ δὲ Νίκος Τριανταφυλλόπουλος ἐτύπωσε ἔνα Ανθολογιο γιὰ τὸν Παῦλο Μελά. Ἀσφαλῶς καὶ ἄλλοι, παλαιότεροι καὶ νεώτεροι, ὄχι λιγότερο σημαντικοί, ἐμπνεύσθηκαν ἀπὸ τὸν ἀνορθόδοξο ἐκεῖνο πόλεμο καὶ ἔφεραν τοὺς Μακεδονομάχους κοντὰ σὲ μεγάλους καὶ παιδιά.

Γιὰ τὴν Π. Σ. Δέλτα, ὅποιο καὶ ἂν ἦταν τὸ κίνητρο, ἡ βασικὴ δυσκολία συνίστατο στὸ γεγονὸς ὅτι ἔπρεπε νὰ γράψει γιὰ γεγονότα σύγχρονά της, καὶ νὰ τὰ ἀποδώσει μὲ εὐθυκρισία. Στὴν Ἀλεξάνδρεια, ὅπου ἔζησε καὶ μεγάλωσε, ἔφθαναν ὁπωσδήποτε εἰδήσεις γιὰ τὰ συμβαίνοντα στὴ Μακεδονία καὶ ἡ οἰκογένεια Μπενάκη δὲν ἔμενε ἀδιάφορη. Στὰ βιβλία της ἡ συναισθηματικὴ φόρτιση εἶναι ἔκδηλη. Τὸ πάθος της γιὰ ὅ,τι ἑλληνικὸ ὑπερβαίνει τὰ συνηθισμένα ὅρια. Προφανῶς ἡ κοσμοπολίτικη ἀνώτερη κοινωνία τῆς Ἀλεξάνδρειας, ποὺ υἱοθετοῦσε κατὰ κανόνα τὴν ἀγγλικὴ νοοτροπία σὲ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τῆς ζωῆς, δὲν τὴν εὕρισκε κατὰ βάθος σύμφωνη. Δὲν θέλησε ποτὲ νὰ ἀλλοτριωθεῖ, νὰ ἀπεμπολήσεις τὴν ἑλληνική της ταυτότητα. Σὲ αὐτὲς τὶς πεποιθήσεις ὀφείλουμε τὴν ἀπόφασή της νὰ γράψει βιβλία γιὰ τὰ Ἑλληνόπουλα μὲ θέματα ἑλληνικά. Καὶ ἔτσι ἀνανέωσε στὸν ἑλληνικὸ χῶρο τὸ παιδικὸ βιβλίο. Τὰ βιβλία τῆς διαβάζονται ἀκόμη καὶ σήμερα καὶ ἐξακολουθοῦν νὰ γοητεύουν, διότι οἱ πρωταγωνιστὲς διαθέτουν ὅλα τὰ προτερήματα τοῦ ἀληθινοῦ ἥρωα: ἀνδρεία, ἀλλὰ κυρίως μεγαλοφροσύνη, εὐγένεια ψυχῆς, ἀφοσίωση στὸ καθῆκον. Τὰ μηνύματα ποὺ ἐκπέμπει εἶναι διαχρονικά, μιλοῦν στὶς καρδιὲς τῶν ἐφήβων κυρίως, ποὺ σήμερα δυστυχῶς βομβαρδίζονται ἀπὸ τηλεοπτικὰ ἀνδρείκελα, ξενόφερτους τύπους, προϊόντα ξένης ὑποκουλτούρας.

Κάποιοι σήμερα βρέθηκαν νὰ παρατηρήσουν ὅτι ἡ Π. Σ. Δέλτα δὲν ἀποφεύγει στὰ ἔργα τῆς σκηνὲς βίας, ἰδιαίτερα Στα μυστικὰ τοῦ Βάλτου, γεγονὸς ποὺ , κατὰ τὴ γνώμη τους, τὰ καθιστὰ κατὰ κάποιο τρόπο ἀκατάλληλα γιὰ παιδιά. Πράγματι ὑπάρχουν πολὺ λίγες τέτοιες σκηνές. Οἱ κριταὶ θὰ ἔπρεπε νὰ στρέψουν τὸ βέλη τους πρὸς ἄλλα ἔντυπα καὶ τὴν Τηλεόραση, κρατικὴ καὶ μή, καὶ νὰ  ἀπευθύνουν κάποιες συστάσεις στοὺς ὑπευθύνους τῶν προγραμμάτων, δεδομένου ὅτι ἡ εἰκόνα ἀσκεῖ πολὺ ἐντονώτερη ἐπίδραση ἀπὸ τὸ κείμενο. Στὸ ἔργο τῆς Π. Σ. Δέλτα οἱ βίαιες σκηνὲς δὲν σημαίνουν βία γιὰ τὴ βία, ἐντάσσονται στὸ πλαίσιο ἑνὸς ἀγώνα γιὰ κάτι ὑψηλό, ὅπως εἶναι ἡ πατρίδα, ἡ φιλία κ. λπ. Ἀκόμη καὶ ἡ αὐτοκτονία τοῦ Γρέγου (Στὰ μυστικὰ τοῦ Βάλτου) ἔχει χαρακτήρα ἀλτρουϊστικό.

Η Π. Σ. Δέλτα στέλλει στὰ Ἑλληνόπουλα μηνύματα διαχρονικά. Μὲ τὶς ξεκάθαρες ἀρχὲς τῆς (φιλοπατρία, τιμή, εἰλικρίνεια, καθῆκον κ. λπ.) εἶναι καὶ θὰ εἶναι κατάλληλη γιὰ ὅλες τὶς ἐποχές. Χωρὶς νὰ ἔχει σπουδάσει παιδαγωγικά, χάρη στὰ πνευματικὰ καὶ ἠθικά της προσόντα, ἔχει καταστεῖ παιδαγωγός.

Στὶς μέρες μας ποὺ ἀφθονεῖ τὸ παιδικὸ βιβλίο, ἀξιόλογο καὶ μή, τὰ ἔργα τῆς Π. Σ. Δέλτα ἐξακολουθοῦν νὰ κατέχουν ξεχωριστὴ θέση, παρὰ τὶς δεκαετίες ποὺ ἔχουν περάσει ἀπὸ τὴ συγγραφὴ τοὺς μέχρι σήμερα. Ἀψηφοῦν τὸ χρόνο ἀκριβῶς ἐπειδὴ τὰ «ὑλικά» τους εἶναι ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ διαπλάθουν σωστὰ τὰ νιάτα ἑνὸς ἔθνους.

Πηγή: Ἀγγελικὴ Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, Ἡ Πηνελόπη Δέλτα καὶ ἡ Μακεδονία, Κήρυγμα καὶ Εὐχαριστία, ἔκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 2009, σσ. 511-514.

Πεμπτουσία