Ὁ Κόντογλου γιὰ τὴν Ρωμηοσύνη

...‘Τὸ Βυζάντιο στάθηκε ἀληθινὰ «σημεῖον ἀντιλεγόμενον» μέσα στὴν ἱστορία, ἕνα πρᾶγμα ποὺ βρίσκεται ἔξω ἀπὸ τὸν τύπο ποὺ ἔχουν τὰ συστήματα τῆς ἀνθρώπινης κοινωνίας. Τὸ Βυζάντιο γι' ἄλλους ἤτανε πολὺ σπουδαῖο, ὄχι μονάχα στὴ θρησκευτικὴ ζωή, ἀλλὰ καὶ στὴν κοσμική, ἕνας παραμυθένιος κόσμος, ἐνῷ γι' ἄλλους πάλι ἤτανε ἡ παραμόρφωση τοῦ ἀρχαίου κόσμου. Αὐτοὶ ὅμως ποὺ τὸ θεωρήσανε σὰν παρακμὴ τῆς ἀρχαιότητας, τὸ κρίνανε μὲ κάποια μέτρα ποὺ εἶναι ἀταίριαστα μὲ αὐτὸ ποὺ κρίνανε. Τὸ Βυζάντιο ἤτανε ἕνα φαινόμενο στὸ ἔπακρο ἰδιόρρυθμο. Οἱ ἄνθρωποι ποὺ ζούσανε στὸ Βυζάντιο, μ' ὅλο ποὺ πολλοὶ ἀπ' αὐτοὺς βαστούσανε ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ αἷμα κ' εἴχανε τὴν ἑλληνικὴ παιδεία, ἤτανε ὅμως ὁλότελα ἄλλοι, «ἄνθρωποι καινοί», «λαλοῦντες γλώσσαις καινές».

Ἐνῷ ἡ ἀρχαία τέχνη ἤτανε βασισμένη ἀπάνω στὸ μέτρο καὶ στὶς ἀναλογίες, ἡ τέχνη τῶν Βυζαντινῶν δὲν γνώριζε τέτοιο μέτρο, γιατί ζητοῦσε νὰ βρεῖ ἔκφραση γιὰ πράγματα ποὺ δὲν χωροῦνε στὰ τυπικὰ μέτρα, ὅπου περιορίζεται ἡ ἀπόδοση τοῦ φυσικοῦ κόσμου, ἂς εἶναι κ' ἡ πιὸ παθητικὴ κ' ἐνθουσιώδης.

Λοιπὸν τὸ Βυζάντιο εἶναι ἕνα μεγάλο πρᾶγμα. Εἶναι ὁ...

 καιρὸς καὶ ὁ τόπος ποὺ ζούσανε οἱ ἄνθρωποι μὲ τὸν πόθο τοῦ ὑπερφυσικοῦ, τῆς αἰωνιότητας. Γι' αὐτὸ ἔχει αὐτὴ τὴν παράξενη καὶ μυστηριώδη ἰδιορρυθμία, ποὺ δὲν τὴ θέλουνε οἱ ἄνθρωποι ποὺ οἱ πόθοι τους δὲν βγαίνουνε ἔξω ἀπὸ τὸ μέτρο κι ἀπὸ τὸν ὀρθὸ λόγο, δηλαδὴ ποὺ εἶναι κολλημένοι στὴν κοινοτοπία τῶν ὑλικῶν συγκινήσεων.

Οἱ Βυζαντινοὶ πιστεύανε στὰ μυστήρια καὶ στὴν ἀλήθεια ποὺ ἀποκάλυψε ὁ Χριστός, ἤγουν στὸν θαυμαστὸ κόσμο ποὺ βρίσκεται πέρα ἀπὸ ὅτι πιάνουνε οἱ αἰσθήσεις καὶ τὸ μυαλό, ἐνῷ ὁ ἀρχαῖος σταματοῦσε ὡς ἐκεῖ. Ὁ Σωκράτης ἔκανε ἕνα πρᾶγμα τὴ λογική του μὲ τὸν Θεό, καὶ δὲν πίστευε διόλου σὲ ὅ,τι δὲν παραδεχότανε τὸ μυαλό του, δηλαδὴ στὸ θαῦμα.

..........................................................................................................................................

Ἡ ἀρχαιότητα εἶναι ἡ βασιλεία τοῦ λογικοῦ, ἐνῷ τὸ Βυζάντιο ἡ βασιλεία τῆς πίστεως, τῆς πνευματικῆς μέθης καὶ τῆς ἀθανασίας.

..........................................................................................................................................

Ὅπως ὁ Σωκράτης δὲν ἐνίωθε τὰ ἀντιλογικὰ μυστήρια ποὺ κήρυττε ὁ Παῦλος, μ' ὅλον ὅτι ἔλεγε πὼς πιστεύει στὸν ἕνα Θεό, ἄλλο τόσο κι ὁ Πραξιτέλης κι ὁ Ἀπελλῆς δὲν θὰ ἐνοίωθαν μία βυζαντινὴ εἰκόνα, γιατί δὲν εἶναι φτιαγμένη ἀπάνω στὸν ὑλικὸ κανόνα.

..........................................................................................................................................

Ὁ χριστιανισμὸς ἐλέπτυνε τὸν «διονυσιακὸν καὶ ἀπολλώνειον» ἄνθρωπον, τὸν ἔστρεψε πρὸς τὸ βάθος τοῦ ἑαυτοῦ του, τοῦ ἔδωσε «πνευματικὸν ὀφθαλμὸν καὶ πνευματικὸ οὖς», γιὰ νὰ ἐρευνᾶ τὶς ἀβύσσους τοῦ πνεύματος καὶ ν' ἀκροάζεται τὰ «θεία ἀπήχηματα»............Τὸ Βυζάντιο πρωτάνοιξε τὴν «πύλην τὴν κεκλεισμένην» καὶ μπόρεσε κ' εἶδε ὁ ἄνθρωπος ἐκεῖνα τὰ θαυμάσια, ποὺ εἶπε ὁ Χριστὸς πὼς δὲν μπορέσανε νὰ τὰ δοῦνε οἱ σοφοὶ κ' οἱ συνετοί της ἀρχαιότητας.

..........................................................................................................................................

Πολλοὶ ἀρχαῖοι μιλήσανε γιὰ τὴν ματαιότητα τοῦ κόσμου, ἀλλὰ κανένας δὲν τὴν πίστεψε ἀληθινά, ὥστε νὰ τὴν ἀφήσει, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Διογένη, ποὺ κι αὐτὸς καμώθηκε ψεύτικα πὼς τὴ σιχάθηκε, μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ θρέψει τὴ ματαιοδοξία του. Κι ἔγινε «κύων», δηλαδὴ χειρότερος ἀπ' ὅ,τι ἤτανε.

..........................................................................................................................................

Γι' αὐτὸ ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἔλεγε πὼς οἱ ἐθνικοί, οἱ εἰδωλολάτρες, ἤτανε «οἱ μὴ ἔχοντες ἐλπίδα». Ἐνῷ στὸ Βυζάντιο ὁ βασιλιὰς κατέβαινε ἀπὸ τὸν θρόνο καὶ πήγαινε στὴν ἔρημο ντυμένος παλιοράσα ἀπὸ γιδότριχα καὶ χαιρότανε γιατί «ἠλευθερώθη ἀπὸ τῆς δουλείας τῆς φθορᾶς».

..........................................................................................................................................

Ὅλα αὐτὰ τὰ «καινὰ καὶ ἀλλόκοτα» γινήκανε γιατί ἡ πίστη μετατόπισε τὸν ἄνθρωπο καὶ τοὺς πόθους του ἀπὸ ἐκεῖ ποὺ βρισκότανε πρὶν νὰ φανερωθεῖ τὸ Εὐαγγέλιο.

..........................................................................................................................................

Ἡ Κωνσταντινούπολη ἤτανε ἡ κιβωτὸς τῆς ὀρθοδοξίας, δηλαδὴ τῆς ἀληθινῆς πίστης τοῦ Χριστοῦ, κι οἱ στρατιῶτες ποὺ τὴν φυλάγανε ἤτανε «θεηγόροι ὀπλίται παρατάξεως Κυρίου». Πολλοὶ βασιλιάδες τῆς θεολογούσανε καὶ συνθέτανε ὕμνους καὶ τροπάρια, καὶ κάμποσοι ἀπ' αὐτοὺς καλογερέψανε, καὶ πεθάνανε ἐν μετανοῖᾳ στὰ μοναστήρια. Τὸ ἴδιο κάνανε καὶ πολλοὶ στρατηγοί, καὶ πλῆθος ἀμέτρητο στρατιῶτες γινόντανε καλόγεροι κι ἀσκητάδες, καὶ κρεμάζανε τὸ σπαθὶ καὶ τὸ κοντάρι τους στὸ κελλί τους, σὰν ἅρματα ἁγιασμένα ποὺ διαφεντέψανε τὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ...........................................................................................................................................

Τὸ παράδοξο εἶναι πὼς οἱ Βυζαντινοὶ θεωρούσανε πιὸ ἐπικίνδυνους γιὰ τὴ θρησκεία τους, τοὺς Φράγκους ποὺ ἤτανε χριστιανοί, παρὰ τοὺς Τούρκους, ποὺ ἤτανε ἀλλόθρησκοι.............. Ὅλοι οἱ ὑπήκοοι τοῦ πάπα ἐρχόντανε στὴν Ἀνατολὴ ντυμένοι μὲ προβατοπροβιά, ἐνῷ ἤτανε ἀπὸ μέσα λύκοι.

..........................................................................................................................................

Ἡ Ρωμιοσύνη βγῆκε ἀπὸ τὸ Βυζάντιο ἤ, γιὰ νὰ ποῦμε καλύτερα, τὸ Βυζάντιο στὰ τελευταῖα χρόνια του στάθηκε ἡ ἴδια ἡ Ρωμιοσύνη.

Ἀκόμα ἀπὸ τὸν καιρὸ τοῦ Φωκᾶ φανερώνουνται καθαρὰ τὰ χαρακτηριστικά της, καὶ στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων, ποὺ ψυχομαχᾶ τὸ βασίλειο, ἀντρειώνεται ἡ βασανισμένη Ρωμιοσύνη, ἡ καινούργια Ἑλλάδα. Μεγάλωσε μέσα στὴν ἀγωνία ἡ χριστιανικὴ Ἑλλάδα, γιατί ὁ πόνος εἶναι ἡ καινούργια σφραγῖδα τοῦ Χριστοῦ. Ἡ Ρωμιοσύνη εἶναι ἡ πονεμένη Ἑλλάδα. Ἡ ἀρχαία Ἑλλάδα μπορεῖ νὰ ‘τανε δοξασμένη κι ἀντρειωμένη, ἀλλὰ ἡ καινούργια, ἡ χριστιανική, εἶναι πιὸ βαθειά, ἐπειδῆς ὁ πόνος εἶναι ἕνα πρᾶγμα πιὸ βαθὺ κι ἀπὸ τὴ δόξα κι ἀπὸ τὴ χαρὰ κι ἀπὸ κάθε τί. Οἱ λαοὶ ποὺ ζοῦνε μὲ πόνο καὶ μὲ πίστη τυπώνουνε πιὸ βαθιὰ τὸν χαραχτήρα τους στὸ σκληρὸ βράχο τῆς ζωῆς, καὶ σφραγίζουνται μὲ μιὰ σφραγῖδα ποὺ δὲν σβήνει ἀπὸ τὶς συμφορὲς κι ἀπὸ τὶς ἀβάσταχτες καταδρομές, ἀλλὰ γίνεται πιὸ ἄσβηστη. Μὲ μιὰ τέτοια σφραγῖδα εἶναι σφραγισμένη ἡ Ρωμιοσύνη.

Τὰ ἔθνη ποὺ ξαγοράζουνε κάθε ὥρα τῆς ζωῆς τους μὲ αἷμα καὶ μ' ἀγωνία, πλουτίζονται μὲ πνευματικὲς χάρες ποὺ δὲν τὶς γνωρίζουνε οἱ καλοπερασμένοι λαοί. Αὐτοὶ ἀπομένουνε φτωχοὶ ἀπὸ πνευματικοὺς θησαυροὺς κι ἀπὸ ἀνθρωπιά, γιατί ἡ καλοπέραση κάνει χοντροειδὴ τὸν μέσα ἄνθρωπο. Ἐνῷ ὁ πόνος κατεργάζεται τοὺς λαοὺς καὶ τοὺς καθαρίζει, ὅπως καθαρίζεται τὸ χρυσάφι μὲ φωτιὰ μέσα στὸ χωνευτῆρι. Γιὰ τοῦτο ἡ δυστυχισμένη Ρωμιοσύνη στολίστηκε μὲ κάποια ἀμάραντα ἄνθη, ποὺ δὲν τ' ἀξιωθήκανε οἱ μεγάλοι κ' οἱ τρανοὶ λαοὶ τῆς γής.

Ὁ ποιητὴς Βασίλης Μιχαηλίδης ἀπὸ τὴν Κύπρο, στὸ ἐξαίσιο ποίημα ποὺ ἔγραψε γιὰ τὸ μαρτύριο τοῦ ἐθνάρχου Κυπριανοῦ κατὰ τὴν ἐπαναστάση τοῦ Εἰκοσιένα, βάζει στὸ στόμα τοῦ Κυπριανοῦ τοῦτα τὰ λόγια, ποὺ λέγει στὸν Τοῦρκο πασὰ ποὺ τὸν δίκασε:

Ἡ Ρωμιοσύνη εἲν' φυλὴ συνόκαιρη τοῦ κόσμου.

Κανένας δὲν εὑρέθηκε γιὰ νὰ τὴν ἐξαλείψει,

κανένας, γιατί σκέπει τὴν ‘πὸ τάψη ὁ Θεός μου.

Ἡ Ρωμιοσύνη θὰ χαθῆ ὄντας ὁ κόσμος λείψει.

Ποιὸς μέγας ποιητὴς ἀπὸ τὰ εὐτυχισμένα καὶ καλοπερασμένα ἔθνη ποῦ ἐξουσιάζουνε τὸν κόσμο μίλησε μὲ τέτοια λόγια γιὰ τὴ φυλή του, ὅπως τοῦτος ὁ φτωχὸς κι ἀσήμαντος Ρωμιός;

..........................................................................................................................................

Μέσα στὴ βάρβαρη ἀνθρωπότητα, τὸ Βυζάντιο ἤτανε ἡ κιβωτὸς ἡ σφραγισμένη, ποὺ φύλαγε μέσα τῆς κάθε πνευματικὸ θησαυρό, ἀποχτημένον μὲ τὸν πόνο καὶ μὲ τὴν πίστη. Σὰν χάλασε αὐτὴ ἡ κιβωτός, καὶ σκορπιστήκανε οἱ θησαυροί της, ὁ κόσμος θράφηκε πνευματικὰ ἀπὸ τὰ ψίχουλα ποὺ μαζέψανε κάποιοι Ἕλληνες καὶ τὰ πήγανε στὰ δυτικὰ ἔθνη.

Ὡστόσο, μ' ὅλο ποὺ κόπηκε τὸ μεγάλο ἐκεῖνο δέντρο τῆς Ρωμιοσύνης, ἡ φύτρα σώθηκε καὶ πέταξε καινούργιους βλαστούς, ποὺ λουλουδίσανε, κι ἂς πλάκωνε τὸν ραγιὰ ἡ φοβέρα τοῦ θανάτου.

Ἀποσπάσματα ἀπὸ τὴν ‘Πονεμένη Ρωμιοσύνη' τοῦ Φώτη Κόντογλου, ἔκδοση γ', 1976, ἐκδόσεις ‘Ἀστῆρ'