4 Δεκ 2020

Νά καθιερωθεῖ στό Δημοτικό σχολεῖο μάθημα ἐτυμολογίας

Δημήτρης Νατσιός, δάσκαλος - Κιλκίς

«Ὅταν οἱ ἐχθροί σου θά ἔχουν ξεμάθει τήν ὀρθογραφία τους, νά ξέρεις ὅτι ἡ νίκη πλησιάζει». Βλαντιμίρ Βολκώφ, Ρῶσος λογοτέχνης

Ἄν εἴχαμε ὑπουργούς Παιδείας μέ ἰθαγένεια ἑλληνική καί μέ αἴσθηση τοῦ τί βάρους καί ποιότητας πολιτισμοῦ εἶναι φορεῖς καί ὄχι ἀχθοφόροι τυμπανιαίας ἀποφορᾶς ἰδεῶν, τό πρῶτο πράγμα πού θά καθιέρωναν στό Δημοτικό σχολεῖο εἶναι ἡ ἐτυμολογία. Ἕνα δίωρο τήν ἑβδομάδα, θά ἀφιερωνόταν στήν διδασκαλία τοῦ γοητευτικότατου καί πολύ εὐχάριστου στούς μαθητές, ταξιδιοῦ στά γενέθλια, στήν καταγωγή, στήν ἀλήθεια τῶν λέξεων. (Ἔτυμον σημαίνει ἀληθινό, πραγματικό). Θά μποροῦσε νά γραφτεῖ ἕνα μικρό ἐτυμολογικό λεξικό, γιά τίς δύο...

μεγαλύτερες τάξεις, τήν Ε΄ καί τήν Στ΄, στό ὁποῖο θά ἐτυμολογοῦνταν λέξεις τῆς καθημερινῆς ἐμπειρίας τῶν μαθητῶν. Τά κέρδη θά ἦταν πολλαπλά καί εὐεργετικά.

Πρῶτον: Τό αὐτονόητο. Ἡ μικρή, ἐξοπλιστική ἡλικία εἶναι πρόσφορη γιά τήν διδασκαλία τῆς Γλώσσας καί δή ἀντικειμένων πού σχετίζονται μέ τά ἀρχαία ἑλληνικά. Πολλοί πού πρόλαβαν τό γερό ἑλληνικό σχολεῖο, μέ τούς καλλιεργημένους δασκάλους, θυμοῦνται ἀκόμη καί ἀρχικούς χρόνους ρημάτων.

Δεύτερον: Θά ἀναχαιτιστεῖ ἡ ὀρθογραφική ἀκαταληψία, ἀδιαφορία καί ἀκαταστασία. Καί γι’ αὐτό σίγουρα δέν φταῖνε τά παιδιά. Ἀπό τήν μία τά ἀνεπαρκῆ, ἐλλιπῆ καί ἀκατάλληλα γλωσσικά ἐγχειρίδια. Ἀπό τήν ἄλλη ἡ διαιώνιση τῆς ἀπαράδεκτης σύστασης «δέν διορθώνουμε τά ὀρθογραφικά λάθη», (θυμόμαστε ἀκόμη τό κρανιοκενές σύνθημα «κάτω τά αἱματοβαμμένα γραπτά», λόγῳ τοῦ κόκκινου στυλοῦ). Ἀποτέλεσμα; Σέ κάθε κείμενο δεκάδες τσαλακωμένες λέξεις, ἀγνώριστες, νεκρές. Ἀπό τήν ἐμπειρία μου: Ἄν ἐξηγήσεις στό παιδί ὅτι ἡ λέξη «χείρ», σημαίνει χέρι, πολύ εὔκολα θά βρεῖ τήν χειραψία, τό χειροκροτῶ, τόν χειρουργό, τήν χειροτεχνία καί τήν χειροδικία. Καί μάλιστα κατανοοῦν καί τά δεύτερα συνθετικά τῶν λέξεων, ὅπως ἄπτω(=ἀγγίζω), κροτῶ, ἔργο, τέχνη καί δίκη.

Τρίτον: Ἀποστολή τῆς Παιδείας εἶναι καί ἡ σύνδεση τῶν νέων μέ τό παρελθόν. «Νά μήν βαριέστε τό ψάξιμο καί νά μήν κουράζεστε στό σκάψιμο», ἔλεγε ὁ Παλαμᾶς. Σκάψιμο στίς ρίζες τῶν λέξεων εἶναι ἡ ἐτυμολογία καί προϋπόθεση γιά εἰς βάθος οἰκείωση τῆς γλώσσας μας. «Σκάβοντα»ς ὁ μικρός μαθητής τήν λέξη «φθονῶ», γιά παράδειγμα, καταλήγει στήν Ὀδύσσεια καί στίς «ἀμμουδιές τοῦ Ὁμήρου» καί θά τοῦ πεῖ ὁ δάσκαλος, διαβάζοντας τό λεξικό, ὅτι προέρχεται ἀπό τό «φθίνω» καί νά τό «φθινόπωρο». Καί ὅτι ὁ Θεός μᾶς χαρίζει τά καλούδια Του «ἀφθόνως», μά ἐμεῖς φθονοῦμε καί λιώνουμε, φθίνουμε ἀπό ζήλεια, ζηλοφθονοῦμε… Μιλᾶμε γιά πανίδα καί χλωρίδα στό μάθημα τῶν Φυσικῶν καί ἀγνοοῦμε ὅτι ἡ πανίδα ἐτυμολογεῖται ἀπό τόν μυθικό ποιμενικό θεό «Πᾶν», ὅπως καί ὁ πανικός. (Στό λεξικό ὁμηρικῶν λέξεων τοῦ Ἰω. Πανταζίδη, τοῦ 1872, καταγράφονται 10.855 λέξεις, ἀπό τίς ὁποῖες 3.055 τίς χρησιμοποιοῦμε αὐτούσιες, πατρίδα, θάλασσα, ὅπλο, γάμος, πέλαγος…).

Ἐπιχείρηση «πανάκεια» ὀνόμασαν οἱ Ἄγγλοι τό πρόγραμμα ἐμβολιασμοῦ τῶν ὑπηκόων τους, στήν ἀειθαλῆ καί ἀστείρευτη πηγή, τήν γλώσσα μας, προσέτρεξαν, καί γιά τήν ἐννοιολογική της σαφήνεια καί γιά τήν ὀμορφιά της, ἀλλά καί γιατί ἡ λέξη περιβάλλεται μέ κύρος καί σοβαρότητα. (Εἶμαι σίγουρος ὅτι οἱ ἡμέτεροι αὐτόχθονες δυτικολάγνοι καί ξιπασμένοι ὀψίπλουτοι θά ἐπέλεγαν μία ἀγγλική). Ἡ πανάκεια παράγεται, ἀπό τό παν+άκος, πού σημαίνει θεραπεία, ἐξοῦ καί ἀνήκεστος, ἀνίατος ἀσθένεια. Ἡ δέ Πανάκεια, μέ κεφαλαῖο, ἦταν μία ἀπό τίς κόρες τοῦ Ἀσκληπιοῦ, κατά τήν μυθολογία, μαζί μέ τήν Ὑγεία καί τήν Ἰασῶ -ἀπό τό ἰάομαι-ἰῶμαι- πού σημαίνει θεραπεύω καί ἀπό δῶ παράγεται ὁ ἰατρός, ἡ ἴαση καί ὅλα τά συμπαρομαρτούντα. Τό φυτό μαραίνεται χωρίς τήν ρίζα του. Τό ἴδιο συμβαίνει καί μέ τό ὁλόδροσο δένδρο τῆς γλώσσας μας.

Τέταρτον: Πλήν τῆς ἀνορθογραφίας πληγῆ πυορροῦσα καί… ἀνήκεστος εἶναι ἡ λεξιπενία. Ὅσοι διδάσκουμε πολλές φορές ἀκοῦμε τούς μαθητές μας νά ὁμολογοῦν μέ ἀμηχανία καί θλίψη «δέν ξέρω πῶς νά τό πῶ, κύριε!». Καί πῶς ἀλλιῶς; Μέ τίς καμμιά σαρανταριά «συνταγές μαγειρικῆς», πού περιέχουν τά βιβλία τάχα καί Γλώσσας, θά ἐμπλουτιστεῖ τό λεξιλόγιό τους; Καί ἄς τό προσέξουμε αὐτό, ἀπουσιάζουν ἀπό τά βιβλία οἱ «μεγάλες λέξεις». Ὁ σπουδαῖος Φώτης Κόντογλου στήν «Βασάντα», γράφει. «Μία μία σβήνουν ἀπό τήν γλώσσα μας λέξεις μεγάλες, ὅπως ἡ τιμή, ἡ ἀξιοπρέπεια, ἡ ἁγνότητα, ἡ ἀρετή, ἡ φιλία… Δέν αἰσθανόμαστε πώς τό νά λείπουνε ἀπό τό στόμα μας τέτοιες λέξεις, σημαίνει πώς σβήσανε ἀπό μέσα μας οἱ εὐγενέστερες φλέβες τοῦ ἀνθρώπινου μεγαλείου». Τώρα μέ τήν τηλεκπαίδευση, ψυχοβγάλτης γιά γονεῖς καί δασκάλους, ἀκοῦμε toyw μαθητές νά χρησιμοποιοῦν τήν ἀνάμεικτη καί παρδαλή, μέ ὅρους τῶν νέων τεχνολογιῶν, γλώσσα - ὅλες ξένες οἱ λέξεις της-  καί αἰσθανόμαστε ὅτι μᾶς μιλοῦν περίπου… κινέζικα.

Τό μάθημα τῆς ἐτυμολογίας προσφέρεται καί γιά παραγωγή λέξεων, «λέξεων μεγάλων». Ἄν γνώριζε ὁ μαθητής τήν ἐτυμολογία καί τά συνθετικά λέξεων ὅπως ἀρτοποιεῖο, ρυπογόνος, ὑδρόγειος, οἰκονομία, ναύσταθμος -τυχαία τά παραδείγματα- θά μποροῦσε νά ἀποκρυπτογραφήσει ἑκατοντάδες ἄλλες. (Μέ πόσο ἐνθουσιασμό ἄκουγαν οἱ μαθητές μου τήν ἐτυμολογία τῶν λέξεων «χριστιανός» καί «Ἕλληνας». Ἡ πρώτη ἀπό τό Χριστός + ἀνειμι ἤ ἀνέω, πού σημαίνει σηκώνω τόν Χριστό, «ἐνδέδυμαι», ντύνομαι τόν Χριστό. («Ὅσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε, Χριστόν ἐνεδύσασθε», διαβάζουμε στήν πρός Γαλάτας ἐπιστολή τοῦ ἀποστόλου Παύλου). Γιά τό δέ δεύτερο, ἐθνικό μας ὄνομα, δυσετυμολόγητο λόγῳ ἀρχαιότητας, ἐπιλέγω μία κατανοητή καί νόστιμη μᾶλλον παρετυμολογία. Προέρχεται ἀπό τό ἐν+λας, πού σημαίνει πέτρα, λίθος. Ἀπό δῶ τό λαξεύω, τό λατομεῖο, τό λεωφορεῖο. Σχετίζεται μέ τόν μύθο τοῦ κατακλυσμοῦ τοῦ Δευκαλίωνος καί τῆς Πύρρας. Ὅταν ἔμειναν μόνοι ζήτησαν ἀπό τόν Δία, νά ξαναγίνει τό ἀνθρώπινο γένος. Ὁ Δίας τούς εἶπε νά πετοῦν λίθους πίσω τους. Καί ἔτσι ἀπό τούς λίθους τοῦ Δευκαλίωνα ἔγιναν οἱ ἄντρες καί ἀπό τῆς Πύρρας, οἱ γυναῖκες, δηλαδή, ὁ λαός. (Ὑπάρχουν πολλές ἑρμηνεῖες γιά τό Ἑλλάς. Ἀπό τούς Σελλούς, ἀπό τό ἄλς-ἄλιος, ἥλιος καί λοιπά).

Πέμπτον: Τό μάθημα τῆς ἐτυμολογίας μπορεῖ νά συνοδεύεται μέ κείμενα, ὅπως μύθοι τοῦ Αἰσώπου ἤ ἀκόμη καί Εὐαγγελικές Περικοπές. Μόνα τους τά παιδιά -τό βλέπω στήν πράξη- μποροῦν νά ἐντοπίζουν λέξεις πού καί σήμερα χρησιμοποιοῦμε, ὁπότε καμαρώνουν καί χαίρονται καί γιά τήν πίστη τους καί για τήν γλώσσα τους καί γιά τήν ἱστορία καί γιά τήν καταγωγή τους. Αὐτό λέγεται ἐθνική ὑπερηφάνεια, πού τόσο ἔχουμε ἀνάγκη σήμερα πού μᾶς «ἐκύκλωσαν ὥσπερ μέλισσαι κηρίον», τά παντοειδῆ προβλήματα καί οἱ πολεμοχαρεῖς ἐξ ἀνατολῶν μεμέτηδες…

Δημήτρης Νατσιός, δάσκαλος - Κιλκίς

3 σχόλια:

  1. Αγαπητέ Δημήτρη χαιρετισμούς από την Κύπρο, σ' ευχαριστούμε για το ωραίο κείμενο.
    Κάπως έτσι και εγώ, με το κατά δύναμιν, διδάσκω το μάθημα της φυσικής. Δεν χάνω ευκαιρία να δώσω το έτυμο των διαφόρων εννοιών της φυσικής αλλά και όποιας άλλης λέξης παρουσιαστεί ανάγκη. Η έκπληξη και η χαρά των παιδιών είναι απερίγραπτη.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Αγαπητέ Δημήτρη χαιρετισμούς από την Κύπρο, σ' ευχαριστούμε για το ωραίο κείμενο.
    Κάπως έτσι και εγώ, με το κατά δύναμιν, διδάσκω το μάθημα της φυσικής. Δεν χάνω ευκαιρία να δώσω το έτυμο των διαφόρων εννοιών της φυσικής αλλά και όποιας άλλης λέξης παρουσιαστεί ανάγκη. Η έκπληξη και η χαρά των παιδιών είναι απερίγραπτη.

    ΑπάντησηΔιαγραφή

ΚΑΝΤΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟΥ ΜΑΣ.