Οἱ Φιλικοί: Αὐτοὶ ποὺ πέτυχαν τὸ ἀδύνατο

Ἀπὸ τὸ Μουσεῖο κέρινων ομοιομάτων

Παύλου Βρέλλη - Ἰωάννινα

Προσωπικότητες τοῦ 1821 

Τοῦ Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

Ὁ Ἰωάννης Φιλήμων, στὸ βιβλίο τοῦ «Φιλικὴ Ἐταιρία», ποὺ ἐκδόθηκε στὸ Ναύπλιο τὸ 1834, ἔγραψε γιὰ τοὺς ἱδρυτὲς καὶ τὰ μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας: «Ἀδύνατοι, ἀλλὰ φιλοπάτριδες τινὲς καὶ ἄξιοι Ἕλληνες κατώρθωσαν τὸν Πόλεμον τῆς Ἑλλάδος». Τρεῖς ἁπλοὶ ἔμποροι εἶχαν τὴν ἔμπνευση «νὰ εἰσάξωσιν εἰς αὐτὴν ὅλους τους ἐκλεκτοὺς καὶ ἀνδρείους τῶν ὁμογενῶν, διὰ νὰ ἐνεργήσωσι μόνοι τῶν ὅ, τί ματαίως καὶ πρὸ πολλοῦ χρόνου ἤλπιζον ἀπὸ τὴν φιλανθρωπίαν τῶν χριστιανῶν βασιλέων» καὶ πέτυχαν αὐτὸ ποὺ ἐθεωρεῖτο ἀδύνατο: Οἱ ἐπὶ αἰῶνες ραγιάδες νὰ ξεσηκωθοῦν καὶ νὰ ἐπιτύχουν τὴν ἐλευθερία τους ἀπὸ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία. Για τὴν ἵδρυση, τὸ σκοπό, τὴν ἰδεολογία, τὸ ἔργο καὶ τὴ σύνθεση τῶν μελῶν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας σημειώνονται τὰ ἀκόλουθα: 

Α. Ίδρυση στὴ Ρωσία. Ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία δὲν ἱδρύεται στὴν ἄθεη Γαλλία, ἢ γενικότερα στὴ Παπικὴ καὶ Προτεσταντικὴ Δυτικὴ Εὐρώπη, ἀλλὰ στὴν Ὀρθόδοξη καὶ Ρωσικὴ Ὀδησσό. Ἡ Ρωσία δὲν ἔχει ἀνάμιξη στὰ τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἀλλὰ...
σὲ αὐτὴν ἀναπτύσσονται ἀπὸ Ἕλληνες πολίτες κινήσεις ὑποστήριξής της. 

Β. Μεσοαστοί ἔμποροι οἱ ἱδρυτές. Οἱ ἱδρυτὲς ἀνῆκαν στὴ μεσαία τάξη τῶν Ἑλλήνων, ἀσχολοῦνταν μὲ τὸ Ἐμπόριο καὶ ἰδεολογία τοὺς ἦταν ἡ ἀπελευθέρωση τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ τὴν Τυραννία. 

Γ. Ορθόδοξοι Χριστιανοὶ οἱ ἱδρυτές. Οἱ ἱδρυτὲς τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας ἤσαν μέλη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Κάποιοι, διακατεχόμενοι ἀπὸ ἐπιλεκτικὴ μνήμη καὶ ἀντίληψη, γράφουν ἀόριστα τὸ 1814 ὡς χρόνο ἱδρύσεώς Της, ἄλλοι τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1814. Ὅμως σὲ χειρόγραφό της Μονῆς Σπηλιανῆς Νισύρου ἀναφέρεται ὅτι ἡ 14η Σεπτεμβρίου, κατὰ τὴν ὁποία ἡ Ὀρθοδοξία ἑορτάζει την Ὕψωση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ἦταν «ἡ γενέθλια ἡμέρα τῆς Μεγάλης Ἀδελφότητος» (Φιλικῆς Ἑταιρείας). ( Α. Διαμαντάρα «Χειρόγραφον Ι.Μ. Παναγίας Σπηλιανῆς Νισύρου, Δελτίον Ἱστορικῆς Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας Ἑλλάδος, 9 – 1926, σ. 556), Γ. Καραμπελιὰ «Φιλικὴ Ἑταιρεία», Β΄ Ἔκδ. Συμπληρωμένη, Ἐναλλακτικὲς Ἐκδόσεις, 2020, σέλ. 79 καὶ Ι.Κ. Μαζαράκη Αἰνιὰν «Ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία», Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο, Ἀθήνα, 2007, σέλ. 9). 

Ἀπόδειξη τῆς πίστης στὴν Ὀρθοδοξία εἶναι τὰ σύμβολα ποὺ χρησιμοποίησαν οἱ Φιλικοὶ στὰ κρυπτογραφημένα ἔγγραφά τους, στὶς σφραγίδες καὶ στὶς σημαῖες – λάβαρά τους. Παντοῦ ὑπάρχει ὁ Σταυρός. 

Δ. Η ἑλληνικὴ παράδοση μοναδικὸ στοιχεῖο Της. Μετὰ τὸ 1815 καὶ τὴν ἵδρυση τῆς «Ἱερᾶς Συμμαχίας» στὴν Εὐρώπη ἐπεβλήθησαν οἱ ἀντιλήψεις τοῦ Μετερνιχ καὶ ἐπολεμήθη κάθε φιλελεύθερη πατριωτικὴ Ἐπανάσταση. Αὐτὸς ἦταν ὁ λόγος ποὺ οἱ ἱδρυτὲς τῆς Ἑταιρείας ἐπέβαλαν μυστικότητα στὴν κατήχη τῶν μελῶν Της. 

Ὁ Ξάνθος εἰσελθῶν δὶ’ ὀλίγον εἰς Τεκτονικὴ Στοὰ πληροφορήθηκε τὰ τῆς ἐχεμύθειας καὶ ὀργανώσεως αὐτῆς, ποὺ φάνηκαν χρήσιμα στὴν ὀργάνωση τῆς Ἑταιρείας. Ὅμως ὁ τεκτονισμὸς δὲν εἶχε καμία σχέση μὲ Αὐτήν. Ἀπόδειξη: Στὸν Ὅρκο ποὺ ἔδιδε ὁ κατηχούμενος διαβεβαίωνε: «Ὁρκίζομαι, ὅτι εἰς τὸ ἑξῆς δὲν θέλω ἔμβει εἰς καμμίαν ἄλλην Ἐταιρίαν, ὁποία καὶ ἂν ἦναι, μήτε εἰς κανένα δεσμὸν ὑποχρεωτικόν. Καὶ μάλιστα, ὁποιονδήποτε δεσμὸν ἂν εἶχα...θέλω τὸν νομίζει, ὡς οὐδέν». (Ἰωάννου Φιλήμονος «Φιλικὴ Ἐταιρία», ἐν Ναυπλία – 1834 - Ἀναστ. Ἔκδ. «Κουλτούρα» σέλ. 155). Επομένως ἦταν ἀδύνατο νὰ εἶναι κανεὶς μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης Ἑταιρείας ἢ Ὀργάνωσης, ἑπομένως καὶ Στοᾶς. Ἐπίσης ἡ Ἑταιρεία δὲν ἦταν διεθνιστική, ἀλλὰ καθαρῶς ἐθνική. Ἀπόδειξη ὅτι δὲ αὐτὴν δὲν μυήθηκαν ποτὲ ξένοι. (Ι. Κ. Μαζαράκη – Αἰνιὰν «Φιλικὴ Ἑταιρεία», σέλ. 11). 

Οἱ πρωτεργάτες τῶν Φιλικῶν προτιμοῦσαν ἀντὶ τοῦ ὄρου «μύηση», τὸ χριστιανικὸ ὄρο «κατήχηση». Ἐπίσης γιὰ τοὺς ἀξιωματούχους ἐπέλεξαν τοὺς τίτλους «ἱερεῖς» καὶ «Ἀπόστολοι». Μάλιστα ὁ Σκουφᾶς εἶχε καταρτίσει τὸν κατάλογο τῶν ΔΩΔΕΚΑ Ἀποστόλων, τοὺς ὁποίους προόριζε νὰ κατηχήσουν ὁλόκληρο τὸν Ἑλληνισμό. (Μαζαράκη Αἰνιὰν αὔτ. σέλ. 25). 

Ἡ τελετὴ τῆς ὁρκωμοσίας στοὺς βαθμοὺς τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας εἶχε μόνο χριστιανικὰ σύμβολα. Ὁ «Μέγας Ὅρκος» ἐδίδετο ἀπὸ τὸν κατηχηθέντα ἐνώπιον Ἱερᾶς Εἰκόνος καὶ ἄρχιζε ἡ τελετὴ μὲ τὸ νὰ σχηματίσει τρεῖς φορὲς ὁ κατηχητὴς τὸ Σημεῖο τοῦ Σταυροῦ, νὰ δώσει στὸν κατηχηθέντα νὰ φιλήσει τὴν Εἰκόνα, νὰ τοῦ παραδώσει στὸ ἀριστερὸ χέρι ἀναμμένο κίτρινο κερί. Τὸ κερὶ σβηνόταν μετὰ τὴν ὁρκωμοσία καὶ ὁ ὁρκισθεῖς Φιλικὸς τὸ κρατοῦσε, ὡς «παντοτινὸν μάρτυρα τῶν ἐνόρκων ὑποσχέσεών του». (Φιλήμων, αὔτ. σὲλ 154). 

Ε. Χωρίς ἐξαιρέσεις ἡ ἀγάπη στὴν Ἐλευθερία. Ἕνα ἄλλο χαρακτηριστικὸ τῶν ἱδρυτῶν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας εἶναι ἡ σύνθεσή της. Λόγω τῆς μυστικότητας τῆς Ἑταιρείας πλήρης κατάλογος τῶν μελῶν Της δὲν ὑπάρχει. Ο G. D. Frangos στην ἀδημοσίευτη (ἀρχὲς 2020) διδακτορική του διατριβὴ ταυτοποίησε 1093 μέλη της. Από τὰ μέλη αὐτὰ τὰ 911 εἶναι γνωστοῦ ἐπαγγέλματος: 

Ἔμποροι 445, Ἐμποροϋπάλληλοι 10, Πλοίαρχοι ἢ πλοιοκτῆτες 24, Δικηγόροι 13, Γιατροὶ 26, Δάσκαλοι 51, Φοιτητὲς 6, Ὑπάλληλοι καὶ Γραμματεῖς 21, Προεστοὶ 111, Κληρικοὶ 85 (Ἀπὸ αὐτοὺς Πατριάρχες 2 καὶ Μητροπολίτες 17), Στρατιωτικοὶ 78, Ἀγρότες 6, Βιοτέχνες 7, Ναυτικοὶ 28. («The Philike Etaireia 1814-1821. A social and Historical Analysis» σ. 229, Γ. Καραμπελιά «Φιλική Εταιρεια» σέλ. 87-88). 

Ο Φιλήμων γράφει πὼς ὁ ἐθνομάρτυρας Φιλικὸς καὶ ὁπλαρχηγὸς Ἰωάννης Φαρμάκης μύησε τὸν Πατριάρχη Γρηγόριο τὸν Ἐ΄, ὅταν ἦταν ἐξόριστος στὸ Ἅγιον Ὅρος. Καὶ προσθέτει: «Ὁ σεβάσμιος Γέρων ἔδειξεν εὐθὺς ζωηρότατον ἐνθουσιασμὸν ὑπὲρ τοῦ πνεύματος τῆς Ἐταιρίας». Ὁ μαρτυρικὸς Πατριάρχης γιὰ νὰ διευκολύνει τὸ ἔργο τοῦ ἀποστόλου τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας στὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου Δ. Θέμελη, τοῦ χορήγησε συστατικὸ ἔγγραφο, διὰ νὰ κρύψει τὴν πραγματικὴ αἰτία τῆς ἀποστολῆς του. Ἀντίγραφο τοῦ ἐγγράφου, μὲ ἡμερομηνία 8 Ἰανουαρίου 1821, εἶχε στὰ χέρια τοῦ ὁ Φιλήμονας ( Αὔτ. σέλ. 332). Επίσης ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος Ἐ΄ βοήθησε οἰκονομικὰ τὴν Ἑταιρεία δημιουργώντας τὸ «Κιβώτιο τοῦ Ἐλέους», ποὺ ἐποπτευόταν ἀπὸ τριμελῆ Ἐπιτροπὴ στὴν Πόλη. Από τὰ χρήματα ποὺ συγκεντρώνονταν τὸ 1/3 διανεμόταν στοὺς πτωχούς της Κωνσταντινούπολης, τὰ δὲ 2/3 φυλάσσονταν «διὰ τὴν παρὰ Θεοῦ ὁρισθεῖσαν ὥραν». (Μαζαράκη – Αἰνιὰν αὔτ. σέλ. 41-42). Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ἐ΄ μὲ γράμμα καὶ προσωπικὴ παράσταση τοῦ Περραιβοῦ συνέβαλε στὴν ἐν ὄψει τῆς Ἐπανάστασης ἕνωση τῶν Μανιάτικων οἰκογενειῶν. (Μαζαράκη – Αἰνιὰν αὔτ. σέλ. 45). 

Ὁ Φιλήμων σημειώνει ἐπίσης πὼς στὴν Πάτμο κατηχήθηκε στὴν Ἑταιρεία ὁ παρεπιδημῶν ἐκεῖ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Θεόφιλος. Ἀναφέρονται ἐπίσης ὡς κατηχηθέντες οἱ Ἀρχιερεῖς Παλαιῶν Πατρὼν Γερμανός, Ναυπλίας Γρηγόριος, Κορίνθου Ζαχαρίας, Χριστιανουπόλεως Γερμανός, Ἄρτης Ἰγνάτιος, Μονεμβασίας Χρύσανθος, Κερνίκης Προκόπιος, Μάνης Παρθένιος, Ἀνδρουβίτσας Θεοκλητός, Μαΐνης Νεόφυτος, Πλάντζας Ἱερεμίας, Καρυουπόλεως Κύριλλος. Μηλέας Ἰωσήφ, Σαλώνων Ἠσαΐας, Σερρῶν Χρύσανθος καὶ Εἰρηνουπόλεως Γρηγόριος. Οἱ Μητροπολίτες – μέλη τῆς Πατριαρχικῆς Συνόδου ἤσαν ἐνήμεροι γιὰ τὴν Φιλικὴ Ἑταιρεία καὶ ὁ Ἰασίου Βενιαμὶν εὐλόγησε τὴ σημαία τῆς Ἐπανάστασης τοῦ Ἄλ. Ὑψηλάντη. Από τὴν πληθώρα τῶν μυηθέντων Ἀρχιμανδριτῶν καὶ ἱερέων ἀναφέρονται, μεταξὺ πολλῶν ἄλλων, οἱ Γρηγόριος Δικαῖος (Παπαφλέσσας), Ἄνθιμος Γαζῆς, Νεόφυτος Δούκας καὶ Νικηφόρος Παμπούκης. 

thriskeftika