Ἡ (βυζαντινή) τάξη τοῦ κόσμου μέσα ἀπό τήν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Χριστοφόρου

Γράφει ὀ Μάριος Νοβακόπουλος, φοιτητής Παντείου

Γνωρίζοντας τόν Ἅγιο

Ἡ μορφή τοῦ Ἁγίου Χριστοφόρου εἶναι πολύ γνωστή καί ἀγαπητή στόν πιστό κόσμο.  Ὁ γιγαντόσωμος ἄνδρας πού διακινδυνεύει τή ζωή του γιά νά περάσει τό μικρό Χριστό ἀπό τό ποτάμι ἔχει ἀναδειχθεῖ σέ προστάτη τῶν ὁδοιπόρων, γιά αὐτό καί τό εἰκόνισμα τοῦ ἀπαντᾶται συχνά σέ αὐτοκίνητα.

Ὁ Χριστόφορος εἶναι ἕνας ἅγιος της ἀνατολικῆς χριστιανικῆς παράδοσης, μάρτυρας τῶν ρωμαϊκῶν διωγμῶν.  Ὅμως ἡ γνωστή ἐκδοχή τῆς μυθιστορίας τοῦ εἶναι δυτικῆς προελεύσεως.  Ἡ παραδοσιακή ἀπεικόνιση τοῦ εἶναι ὡς στρατιωτικοῦ ἁγίου, καί συγκεκριμένα ἔτσι:

Ο Ἅγιος Χριστόφορος μέ τόν Ἅγιο Στέφανο, ἑλληνική εἰκόνα τοῦ 17ου αἰῶνος.

Κατά κανόνα καί ἐπί αἰῶνες, ὁ Ἅγιος Χριστόφορος εἶχε τό μοναδικό "προνόμιο" νά ἀπεικονίζεται με κεφάλι σκύλου. 

Ἡ πρώτη τέτοια ἐμφάνιση γίνεται τόν ἕκτο αἰώνα, ἀλλά πλῆθος ἀντιστοίχων ἁγιογραφιῶν θά φιλοτεχνηθοῦν στήν Ἑλλάδα ἐπί Τουρκοκρατίας καί στή Ρωσία.  Ἦταν τέτοια ἡ κακή ἐντύπωση πού προκάλεσε αὐτή ἡ εἰκόνα (πού θυμίζει πιό πολύ τόν Αἰγύπτιο θεό Ἀννουβι παρά μάρτυρα τῆς Ἐκκλησίας) πού τό 18ο αἰώνα ἡ Ρωσική ἱεραρχία τήν ἀπαγόρευσε.  Σήμερα προφανῶς δέν ἐμφανίζεται πουθενά, καί ἄν κανείς τυχαία πέσει πάνω της (ὅπως ὁ γράφων ὡς μαθητής σέ ἐπίσκεψη στό Βυζαντινό μουσεῖο τῆς Ἀθήνας) εὐκολότερα θά νιώσει κατάπληξη παρά κατάνυξη.

Ἡ ἀπεικόνιση αὐτή προέρχεται ἀπό παραδόσεις τοῦ βίου του, οἱ ὁποῖες τονίζουν τήν ἀγριότητα τοῦ πρίν βαπτιστεῖ, ἀλλά καί τή μακρινή του καταγωγή.  Κατά τήν ἀρχαιότητα καί τό Μεσαίωνα ἦταν σύνηθες νά ἀποδίδονται σέ ἀπομακρυσμένους καί βαρβαρικούς λαούς τερατόμορφα χαρακτηριστικά.  Ὑπάρχουν μύθοι γιά πολέμους τοῦ....

Μεγάλου Ἀλεξάνδρου κατά κυνοκεφάλων, ἐνῶ συγκαταλέγονται στίς ἄγνωστες φυλές πού καταγράφει ὁ Ρωμαῖος ἱστορικός Πλίνιος.  Τά τερατόμορφα αὐτά πλάσματα στήν ἰουδαιοχριστιανική γραμματεία συνδέονται μέ τήν καταραμένη, ἁμαρτωλή γενιά τοῦ Κάιν, ἀπό τήν ὁποία προῆλθαν οἱ γίγαντες πού λυμαίνονταν τή Γῆ πρίν τόν κατακλυσμό τοῦ Νῶε (Γένεση 6:1-4).  Στούς λατινικούς βίους τοῦ Χριστοφόρου παρατηρεῖται ἡ ἐναλλαγή τῶν ὅρων cananeus (παγανιστής τῆς Χαναᾶν-στήν Παλαιά Διαθήκη ταυτίζονται μέ τούς προκατακλυσμιαίους γίγαντες, βλ. Ἀριθμοί 13:33), caineus (ἀπόγονός τοῦ Κάιν) καί canineus (κυνόμορφος).

Εἶναι ἀναμενόμενο νά παραμερίζουμε τέτοιου εἴδους καλλιτεχνικές-ἁγιογραφικές ἀποτυπώσεις ὡς ὑπολείμματα δεισιδαιμονιῶν καί ἀμάθειας.  Ἀντίθετα μέ τούς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς, γνωρίζουμε πώς δέν ὑπάρχουν τέτοια τέρατα, κι ὅτι ἀκόμη καί οἱ πλέον πρωτόγονες καί ἀπολίτιστες φυλές δέν ἔχουν κεφάλια σκύλων-εἶναι ἄνθρωποι ὅπως ὅλοι οἱ ἄλλοι.  Καί ὅμως ἡ κυνοκέφαλη ἀπεικόνιση τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Χριστοφόρου κρύβει πολύ μεγάλο θεολογικό βάθος, τό ὁποῖο μπορεῖ νά μᾶς βοηθήσει νά βγάλουμε (γιά λίγο ἔστω) τά κοσμικά γυαλιά καί νά δοῦμε τόν κόσμο μέ ἀρχαία μάτια.  Ἀπό τήν ἄλλη, ὡς εἰκόνα πού ἐμφανίστηκε τήν ἐποχή τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, δείχνει πώς ἔβλεπε τόν κόσμο καί τή θέση της σέ αὐτόν ἡ ὀρθόδοξη τάξη πραγμάτων.  Μέσα ἀπό τήν ἀνάλυση τῆς φύσεως τοῦ ἀνθρώπου, τῆς ἀντιλήψεως τοῦ χώρου, τοῦ ὁρίου, τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν ἐσχάτων, προκύπτει ἕνα ἐνδιαφέρον ἀφήγημα πολιτικῆς θεολογίας καί κοσμολογίας.

Ὁ ἄνθρωπος καί τά ὅρια του

Στήν ἀρχαία χριστιανική ἀντίληψη τοῦ κόσμου, ὅπως τήν περιγράφει χαρακτηριστικά ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ὑπάρχει ἡ βασική ἀρχή "ὁ ἄνθρωπος εἶναι μικρόκοσμος καί ὁ κόσμος, μακροάνθρωπος".  Δηλαδή οἱ βασικές ἀρχές τῆς κτίσεως καί τῆς τάξης μέ τήν ὁποία εἶναι δομημένη ἐνυπάρχουν μέσα στό ἀνθρώπινο πρόσωπο καί ἀντιστρόφως.  Ο ἄνθρωπος εἶναι τό κορυφαῖο καί κεντρικό δημιούργημα τοῦ Θεοῦ καί μεσολαβητής μεταξύ Ἐκείνου καί τῆς λοιπῆς Κτίσεώς του.

Ὁ ἄνθρωπος ὡς ὀντότητα κινεῖται σέ δύο κατευθύνσεις. Ἡ μία, πρός τά μέσα καί πρός τά πάνω, τόν φέρει σέ ἐπαφή μέ τήν ψυχή του, τήν οὐράνια τάξη καί τόν ἴδιο τό Θεό.  Η ἄλλη, πρός τά ἔξω καί πρός τά κάτω, τόν συνδέει μέ τήν λοιπή Κτίση καί τό Χάος.  Το δίπολο τοῦ Χάους καί τῆς Τάξεως, δηλαδή τῆς περιφέρειας καί τοῦ κέντρου, εἶναι κομβικό στήν χριστιανική κοσμοθέαση.  Στο κέντρο βρίσκεται προφανῶς ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ οὐράνιος καί αἰώνιος βασιλεύς, κριτής, νομοθέτης καί συντηρητής τῆς λειτουργίας καί τῆς ἁρμονίας τῆς ὑπάρξεως.  Ο Θεός ὡς Λόγος συνέχει τήν Κτίση σέ Τάξη.  Η ἀπομάκρυνση ἀπό τόν Θεό ὁδηγεῖ ἀπό τά οὐράνια στά γήινα, τά φθαρτά καί ἀτελῆ.  Πιο πέρα ἀκόμα ἀρχίζει νά ἀλλοιώνεται ἡ πρέπουσα δομή τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ κόσμου, καραδοκεῖ τό Χάος. Μακριά ἀπό τό Θεό ἀνθεῖ ἡ ἀνομία, τό σκότος, ἡ ἀταξία καί ἡ σύγχιση.  Όλα αὐτά ἐνσαρκώνει ὁ διάβολος, ὁ ἀρχέκακος ὄφις πού ἀντιμάχεται τό Θεό καί τήν Ἀλήθειά του καί ζητᾶ τήν καταστροφή τοῦ ἀνθρώπου.  Από τήν πρώτη ἐμφάνισή του στόν Κῆπο τῆς Ἐδέμ, ὁ ἀνθρωποκτόνος διάβολος ἐξαπατᾶ καί προκαλεῖ ἀπομάκρυνση ἀπό τό Θεό.  Έτσι ἔχουμε τήν Πτώση.

Μετά τήν Πτώση, ὁ ἄνθρωπος ἀπομακρύνεται ἀπό τό κέντρο τῆς θείας ἀγάπης καί ἐξορίζεται ἀπό τόν Παράδεισο.  Από ἐκεῖ πού βρισκόταν μέσα στή δόξα τοῦ θεοῦ καί σέ τέλεια κοινωνία μέ Αὐτόν, στά Ἅγια τῶν Ἁγίων, βρίσκεται ἀποκλεισμένος στόν σκληρό κόσμο, ὅπου ὁ Ἀδάμ θά ἱδρώνει γιά νά βγάλει τό ψωμί του καί ἡ Εὕα θά πονάει γιά νά γεννήσει τά παιδιά της.  Οι δύο κατευθύνσεις γίνονται ὅρια. Πίσω τοῦ, ὅπως δείχνει πολύ παραστατικά ἡ ἁγιογραφία, οἱ πύλες τῆς Βασιλεῖες εἶναι κλειστές (καί θά παραμείνουν ὥσπου νά τίς ἀνοίξει ὁ σταυρικός θάνατος καί ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ), φρουρούμενες ἀπό ἔνοπλο Σεραφείμ.  Για νά ἀντιμετωπίσει ὅμως τόν κόσμο, ὁ ἄνθρωπος ἐφοδιάστηκε ἀπό τόν Θεό μέ "χιτώνας δερματίνους" (Γεν 3:21).  Οι χιτῶνες συμβολίζουν τό θεῖο δῶρο τῆς τεχνικῆς γνώσης, μέ τήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος δαμάζει τή φύση γιά νά ἐπιβιώσει καί νά καλύψει τίς ἀνάγκες του.     Όμως περνοῦν καί μία ἰσχυρή ἀντίφαση:  ὁ ἄνθρωπος γλιτώνει τό θάνατο μέ προϊόντα θανάτου (δέρματα νεκρῶν ζώων).  Το σῶμα καί ἡ ὕλη εἶναι ἡ ρίζα τῶν παθῶν, ἀλλά καί τό ὄχημα τῆς ἐπιβίωσης καί τῆς σωτηρίας. Καθώς ὁ πεπτωκῶς ἄνθρωπος βρίσκεται μεταξύ του κέντρου (Θεός) καί τῆς περιφέρειας (χάος, θάνατος)., οἱ χιτῶνες λειτουργοῦν ὡς ἀσπίδα καί "ζώνη ἀσφαλείας".

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΔΩ