Τοῦ Νίκου Βατόπουλου
Σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐκδοτικῶν οἴκων ἐπιλέγει νὰ χρησιμοποιεῖ τὸ πολυτονικὸ σύστημα. Ἀναρωτιέμαι πόσο ἄνετα διαβάζουν ἕνα πολυτονικὸ κείμενο οἱ κάτω τῶν 30. Εἶναι ἕνα ἐρώτημα σὲ ἰσχύ, καθὼς τὰ κείμενα ποὺ κυκλοφοροῦν μὲ πολυτονικὸ ἔχουν αὐξητικὴ τάση. Καὶ δὲν ἀναφέρομαι μόνο σὲ ὅσους ἐπιλέγουν ἀκόμη καὶ σὲ δίκτυα κοινωνικῆς δικτύωσης τὴ γραμματοσειρὰ μὲ πνεύματα καὶ τόνους, ἀλλὰ σὲ ἐμπορικοὺς ἐκδοτικοὺς οἴκους ποὺ τυπώνουν τὰ βιβλία τους μὲ πολυτονικό. Τίθενται ἐρωτήματα. Εἶναι ἄραγε ζήτημα προσωπικῆς ἐμμονῆς, εἶναι ζήτημα ἀντίστασης στὴ γλωσσικὴ ἰσοπέδωση, εἶναι νεῦμα στὴν ἱστορικὴ ὀρθογραφία, εἶναι ἁπλῶς θέμα αἰσθητικῆς; Ἔχει ἐλπίδα τὸ πολυτονικὸ νὰ συμπλέει παράλληλα μὲ τὴν ἐπίσημη μονοτονικὴ γραφὴ ἢ μὲ τὴ γλώσσα τῆς γραφειοκρατίας; Γιὰ πολλοὺς θεωρεῖται ἐστὲτ ἐπιλογή. Γιὰ ἄλλους εἶναι ἔνδειξη συντηρητισμοῦ, ἀλλὰ ὑπάρχουν καὶ ἄλλοι ποὺ θεωροῦν ὅτι ἡ ἐπιλογὴ τοῦ πολυτονικοῦ ἔχει μία ἐγγενῆ ἔννοια ἐλευθερίας, καθὼς ἀντιλαμβάνεται τὴ γλώσσα ἐκτός της γραφειοκρατικῆς καὶ νομικῆς διαδικασίας.
Τὸ μονοτονικὸ καθιερώθηκε ἀπὸ τὴν πρώτη κυβέρνηση τοῦ ΠΑΣΟΚ τὸ 1982. Τότε, ἡ καινοτομία αὐτή, ποὺ εἶχε ἁπλῶς σφραγίσει μὲ νόμο τοῦ κράτους μία συζήτηση δεκαετιῶν (ποὺ εἶχε ἀναζωπυρωθεῖ μετὰ τὸ 1975), προκάλεσε μεγάλη διχογνωμία. Ὁρισμένοι τὸ εἶδαν ὡς πρόοδο καὶ ἄλλοι ὡς ὀπισθοδρόμηση. Πρὶν ἀπὸ 30 χρόνια, ἡ συζήτηση γιὰ τὴν ἱστορικὴ ὀρθογραφία εἶχε πολλοὺς θιασῶτες ἀλλὰ δὲν εἶχε μεγάλο ἀκροατήριο. Τότε, ὁ Κορνήλιος Καστοριάδης εἶχε πεῖ «ἡ κατάργηση τῶν τόνων καὶ τῶν πνευμάτων εἶναι ἡ κατάργηση τῆς ὀρθογραφίας, ποὺ εἶναι τελικὰ ἡ κατάργηση τῆς συνέχειας. Ἤδη, τὰ παιδιὰ δὲν μποροῦν νὰ καταλάβουν Καβάφη, Σεφέρη, Ἐλύτη, γιατί αὐτοὶ εἶναι γεμάτοι ἀπὸ τὸν πλοῦτο τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν. Δηλαδή, πᾶμε νὰ καταστρέψουμε ὅ, τί κτίσαμε. Αὐτὴ εἶναι ἡ δραματικὴ μοίρα τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ».
σύγχρονης γραφῆς ποὺ ἐκφράζεται κυρίως ἀπὸ τὴν ἁπλοποίηση τῆς γραφῆς (καὶ τὸν στραγγαλισμὸ τῆς ἐτυμολογικῆς ρίζας τῶν ξένων ὀνομάτων στὴ φωνητική, ἑλληνικὴ ἀπόδοσή τους) πηγάζει ἐν πολλοῖς ἀπὸ τὴν καθιέρωση τοῦ μονοτονικοῦ. Καὶ κυρίως ἀπὸ τὴ συμβολικὴ διάσταση ποὺ ἐξέλαβε ἡ υἱοθέτηση τοῦ μονοτονικοῦ στὴ διάρκεια κυρίως τοῦ θηριώδους λαϊκισμοῦ τῆς δεκαετίας τοῦ 1980.
Σήμερα, τὸ ἐρώτημα παραμένει. Πῶς ἐπιζεῖ τὸ πολυτονικό, ἀπὸ ποιοὺς ὑποστηρίζεται καὶ σὲ ποιοὺς ἀπευθύνεται; Ὑπάρχουν νέοι ποὺ δὲν διδάχθηκαν τὸ πολυτονικὸ καὶ νὰ τὸ ὑποστηρίζουν; Εἶναι μὲ ἄλλα λόγια θέμα ἑνὸς βιολογικοῦ κύκλου ποὺ θὰ κλείσει καθὼς θὰ ἐκλείψουν οἱ ἐκπρόσωποι τῶν γενεῶν ποὺ τὸ διδάχθηκαν καὶ ποῦ σήμερα ἐπιθυμοῦν τὴ διατήρησή του στὴ ζωή; Κατὰ τὰ φαινόμενα, ἡ διαμάχη πολυτονικοῦ καὶ μονοτονικοῦ μοιάζει μὲ ἕνα πεδίο πολὺ πιὸ σύνθετο καὶ πιὸ περίπλοκο ἀπ' ὅ, τί παλαιότερα πιστεύαμε.
AΠOΨH : Νὰ ἀνακτήσουν οἱ λέξεις τὸ πραγματικό τους νόημα
Τοῦ Μανώλη Βελιτζανίδη*
Εἰς μνήμην Ἀγγέλου Ἐλεφάντη
Θέλω νὰ πιστεύω ὅτι ἡ ταπεινὴ ἐργασία ἑνὸς Ἕλληνα ἐκδότη σήμερα ἐντάσσεται στὴ μεγάλη παράδοση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας – ὅτι ἡ γλώσσα εἶναι γέννημα πνευματικὸ ἑνὸς λαοῦ καὶ δὲν ὁρίζεται ἀπὸ φιλολόγους, πολὺ δὲ περισσότερο ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ σκοπιμότητες. Φυσικὴ ἀπόρροια αὐτῶν τῶν πεποιθήσεων ὑπῆρξε καὶ ἡ ἀπόφαση ἡ Ἴνδικτος, ἀπὸ τὴν ἵδρυσή της, τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1995 –14 χρόνια μετὰ τὴν καθιέρωση τοῦ μονοτονικού–, νὰ υἱοθετήσει τὸ πολυτονικὸ σύστημα γραφῆς καὶ μόνον αὐτό. Μία τέτοια ἀπόφαση φαινόταν τότε μᾶλλον ριψοκίνδυνη καὶ μάταιη. Ἴσως νὰ ὁδηγοῦσε στὸ περιθώριο ἢ νὰ ἑρμηνευόταν ὡς ἰδεολογικὴ ἐμμονὴ σὲ σχήματα παρωχημένα.
Ἡ ζωὴ ἦρθε καὶ δικαίωσε τὴν ἀπόφαση αὐτὴ καὶ φανέρωσε τὴν ἀλήθειά της. Ἐξάλλου, ἡ γλώσσα ὡς γεγονὸς πνευματικὸ μπορεῖ νὰ καλλιεργηθεῖ μόνο σὲ περιβάλλον ἐλεύθερο ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἐμμονές. Οἱ «ἁπλουστεύσεις» καὶ οἱ «καθαρὲς» λύσεις, ποὺ πρότεινε τὸ μονοτονικό, μπορεῖ στὰ πρῶτα χρόνια της μεταπολίτευσης νὰ ἠχοῦσαν μελωδικά, ὁ χρόνος ὅμως κατέταξε τὶς ἐν λόγω «ἐπιτυχίες» στὰ «σουξεδάκια» μίας ἐποχῆς ποὺ κανεὶς δὲν θέλει νὰ θυμᾶται (μήτε τὰ «σουξεδάκια» μήτε τὴν ἐποχὴ) καὶ ποὺ ἄφησε πίσω της τὸ κουσούρι τῶν «βλάχο-ἀγγλικῶν» ἤ, ἀλλιῶς, greeklish.
Πλέον σήμερα, εἶναι κοινὸς τόπος ὅτι τῆς οἰκονομικῆς καὶ κοινωνικῆς μας χρεοκοπίας προηγήθηκε ἡ γλωσσική μας χρεοκοπία, διὰ τῶν «ἁπλουστεύσεων» καὶ τοῦ μονοτονικοῦ. Ἡ δὲ κοινωνικὴ ἀναγέννηση, ἀκόμη δὲ καὶ ἡ οἰκονομικὴ ἀνάκαμψη, προϋποθέτει τὴν ἀποϊδεολογικοποίηση τῆς γλώσσας μας. Ὀφείλει δηλαδή, ἡ ἑλληνικὴ κοινωνία νὰ ἀνακτήσει τὸ ἀπολεσθὲν πνευματικό της ἕρμα. Ἡ ἀποθέωση τῆς ἥσσονος προσπαθείας, τῶν «ἁπλουστευμένων» λύσεων, τῆς ἀπαξίωσης κάθε κανόνα, ἀκόμη καὶ αὐτῶν τῶν γραμματικῶν, δὲν ὁδηγοῦν παρὰ στὴ χρεοκοπία καὶ τὴν ἐρήμωση.
Εἶναι καιρὸς νὰ κερδίσουμε τὸν χαμένο χρόνο, νὰ ἀνακτήσουν οἱ λέξεις μας τὸ νόημά τους. Τὸ ἀληθὲς καὶ πραγματικό τους νόημα! Νὰ καταβάλουμε ὅλοι μας καθημερινὰ τὸν κόπο καὶ τὸν μόχθο ποὺ μᾶς ἀναλογεῖ γιὰ νὰ ξανακαρπίσει τοῦτος ὁ ἔρημος τόπος.
* Ὁ κ. Μανώλης Βελιτζανίδης εἶναι διευθυντὴς τῶν ἐκδόσεων Ἴνδικτος.
AΠOΨH : Ζητήματα αἰσθητικῆς, πολιτισμικῆς καὶ ἐκπαιδευτικῆς ἀξίας
Τῆς Γιώτας Κριτσέλη*
H διένεξη ἀνάμεσα στὸ πολυτονικὸ καὶ τὸ μονοτονικὸ εἶναι ἕνα σύνθετο πρόβλημα. Μπορεῖ ἡ οἰκονομικὴ παράμετρος νὰ ἔχει βαρύνουσα σημασία, δὲν πρέπει ὡστόσο νὰ ὑποβαθμίζουμε καὶ τὶς γλωσσολογικές, πολιτισμικές, ἐκπαιδευτικὲς ἀλλὰ καὶ αἰσθητικὲς παραμέτρους.
Στὸ βασικὸ γλωσσολογικὸ ἐπιχείρημα κατὰ τοῦ πολυτονικοῦ, ὅτι οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα δὲν ἔχουν καμία χρησιμότητα, διότι δὲν ἀναπαριστοῦν καμία φωνητικὴ ἐνέργεια, θὰ μποροῦσε νὰ ἀντιτείνει κανεὶς ὅτι τὰ σημεῖα αὐτὰ ἐμπεριέχουν πληροφορίες ἐτυμολογικῆς, μορφολογικῆς καὶ συντακτικῆς φύσεως.
Ἡ ἀπώλεια τῆς δασείας, γιὰ νὰ ἀναφέρω ἕνα μόνο χαρακτηριστικὸ παράδειγμα, ἔχει ὡς συνέπεια τὴν ἀδυναμία ἀναγνώρισης τῶν σύνθετων λέξεων: πῶς μπορεῖ ὁ ὁμιλητῆς ποὺ δὲν διδάχθηκε τὸ πολυτονικὸ νὰ διακρίνει, λ. χ., ὅτι ἡ λέξη ἐφάμιλλος παράγεται ἀπὸ τὴν πρόθεση ἐπὶ καὶ τὸ οὐσιαστικὸ ἅμιλλα; Ἡ ἀπουσία τῆς δασείας ἔχει ὡστόσο καὶ ἄλλες σοβαρὲς συνέπειες: δυσχεραίνει τὴ δημιουργία νέων συνθέτων καὶ ἐπιπλέον ὁδηγεῖ σὲ ἀδόκιμη σύνθεση λέξεων (π. χ. πενταήμερη ἀντὶ πενθήμερη). Κατὰ ἀνάλογο τρόπο, καὶ οἱ τόνοι μεταφέρουν μὲ τὴ σειρὰ τοὺς πληροφορίες μορφολογικῆς φύσεως. Σὲ κάθε περίπτωση δὲν μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ κανεὶς ὅτι πρόκειται γιὰ νεκρὰ σημάδια.
Στὴ συνέχεια θὰ ἀναφερθῶ σύντομα στὸ θέμα τῆς ἐκδοτικῆς ἀντιμετώπισης κειμένων τῆς παλαιότερης ἀλλὰ καὶ τῆς νεότερης λογοτεχνίας μᾶς γραμμένων ἀρχικὰ στὸ πολυτονικό. Ὑπάρχουν ἤδη ἀρκετὰ δείγματα μεταγραφῆς τους στὸ μονοτονικό, γιὰ τὰ ὁποία λειτούργησε προφανῶς τὸ δέλεαρ τῆς διεύρυνσης τοῦ ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ. Τὰ ἀποτελέσματα εἶναι ἀρνητικά, προπαντὸς ὅταν μεταγράφονται κείμενα ποὺ ἀνήκουν στὴ λόγια παράδοση τῆς ἑλληνικῆς, ἔστω κι ἂν πρόκειται ἁπλῶς γιὰ παραθέματα ἢ γιὰ τίτλους.
Ἐπὶ παραδείγματι, δὲν πιστεύω ὅτι θὰ κερδίσει κάτι ὁ ἀναγνώστης ποὺ δὲν γνωρίζει τὴν ἀρχαία ἑλληνική, ἂν συναντήσει σὲ κάποια μελέτη τὸν τίτλο τῆς συλλογῆς τοῦ Γ. Σεφέρη …Κύπρον, οὐ μ’ ἐθέσπισεν… στὸ μονοτονικό. Ἀντιθέτως, μπορεῖ νὰ τὸν παρανοήσει καὶ αὐτὸς ποὺ κατέχει μετρίως τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ ἀπὸ τὸ σχολεῖο.
Ἡ αἰσθητικὴ διάσταση, τέλος, τοῦ ζητήματος δὲν εἶναι διόλου ἀμελητέα. Θεωρῶ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γραφὴ μὲ τοὺς τόνους, τὰ πνεύματα καὶ τὰ σημεῖα στίξεως, ὅπως ἀποκρυσταλλώθηκε στὴν τυπογραφία ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20ού αἰώνα καὶ ἑξῆς, ἔχοντας ἀποβάλει τὴ ρευστότητα καὶ τὴν ἐκζήτηση τῆς περιόδου τῶν χειρογράφων ἀλλὰ διατηρώντας συγχρόνως τὴ γοητευτικὴ πολυμορφία τῆς ἔναντί του λατινικοῦ ἀλφαβήτου, ἔχει φθάσει σὲ ἕνα σημεῖο ἰδιαίτερης καλαισθησίας.
Μία σελίδα τυπωμένου κειμένου μὲ ὡραία στοιχεῖα, μὲ τοὺς τόνους καὶ τὰ πνεύματα σὲ πλήρη παράταξη, ἐὰν εἶναι καὶ σωστὰ ἐπιμελημένη, θὰ μποροῦσε ἐνδεχομένως νὰ ἰδωθεῖ καὶ ὡς καλλιγράφημα.
Τελειώνω μὲ ἕνα παράδοξο. Ἡ ἐμφάνιση σύγχρονων ψηφιακῶν πολυτονικῶν γραμματοσειρῶν, τὴν πληρότητα, τὴν ἀρτιότητα, καὶ βέβαια τὴν εὐκολία χρήσης τῶν ὁποίων θὰ ζήλευαν οἱ θεράποντες τῆς μονοτυπίας, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ χρήση βελτιωμένων πολυτονιστῶν, ἀναιρεῖ ἐν μέρει τὸ συντριπτικὸ ἐπιχείρημα τοῦ ὑπέρογκου οἰκονομικοῦ βάρους - ἐπιχείρημα πού, ἂς μὴν τὸ λησμονοῦμε, συνέτεινε στὴ σχεδὸν πλήρη ἐπικράτηση τοῦ μονοτονικοῦ στὸν ἐκδοτικὸ χῶρο.
* Ἡ κ. Γιώτα Κριτσέλη εἶναι διευθύντρια τῶν ἐκδόσεων Κίχλη.
(Πηγή: "Καθημερινὴ" 15/10/11)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου