Κρυφὸ Σχολειὸ

 

ΚΡΥΦΑ ΣΧΟΛΕΙΑ

Μερικοὶ ἀμφισβητοῦν τὴν ἱστορικὴ ὑπόσταση τῶν Κρυφῶν Σχολείων, μὲ τὴν αἰτιολογία, ὅπως εἴπαμε, ὅτι ἡ παιδεία δὲν ἀπαγορεύτηκε ἀπὸ τὴν τουρκικὴ αὐτοκρατορία, γι' αὐτὸ ἄλλωστε ὑπῆρχαν οἱ τόσες ὀνομαστὲς σχολὲς τοῦ γένους. Ἀλλὰ τὰ ἀμφισβητοῦν καὶ γιὰ ἕνα ἀκόμα λόγο, ἀπὸ τὴν «ἔλλειψη» ἱστορικῶν ντοκουμέντων σχετικὰ μὲ τὰ Κρυφὰ Σχολειά. Γιὰ νὰ δοῦμε ὅμως καὶ ἐπὶ τοῦ προκειμένου εἶναι ἔτσι τὰ πράγματα;

«Τὰ Κρυφὰ Σχολειὰ συνεχίζονται ἐκεῖ ποὺ οἱ τοπικοὶ πασάδες καὶ μπέηδες μάχονται τοὺς καλόγερους καὶ τὰ γράμματα», μᾶς λέει ὀ Αλ. Ἑλλάδιος τὸ 1714.

«Ὁ Γέρο Μαλαξὸς (Πρωτόπαπας) δίνει μαθήματα κρυφὰ στὸ σπίτι του, μέσα σ' ἕνα ἐξαθλιωμένο γυμνὸ δωμάτιο», μᾶς λέει στὴν Περιγραφὴ τοῦ ὁ Γκέρλαχ τὸ 1752.

«Τὸ Κρυφὸ Σχολειὸ δὲν εἶναι θρύλος. Τὸ συνετήρησε, παρὰ τὶς καταδιώξεις, ὁ βαθύτατος πόθος τοῦ τυραννουμένου ἔθνους νὰ ὑπάρξει», βροντοφωνεῖ ὁ κριτικὸς - ἀκαδημαϊκὸς - ἱστορικός Δ. Κόκκινος.

Ο Μ. Πηγᾶς (1535-1602), λόγιος καὶ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας, ἔκανε ἔκκληση στὸν τσάρο τῆς Ρωσίας νὰ φτιάξει σπουδαστήριο ἑλληνικῶν γραμμάτων στὸ βασίλειό του, γιατί στὴν Ἑλλάδα κινδυνεύει ν' ἀφανιστεῖ. η πηγὴ τῆς σοφίας. (Ἱστορία Ἕλλην. Ἔθνους). Εδώ φαίνεται καθαρὰ ὁ διωγμὸς ποὺ πέρασαν τὰ ἑλληνικὰ γράμματα κυρίως, τὸν 15ο καὶ 16ο αἰώνα, ὅποτε καὶ δημιουργήθηκαν ἀναγκαστικὰ τὰ Κρυφὰ Σχολειά, ποὺ λειτουργοῦσαν κατὰ περιόδους κυρίως στὶς περιοχὲς τῶν ἁρματολῶν καὶ κλεφτῶν καὶ μάθαιναν τὰ «κλεφτόπουλα» γράμματα.

«Τὰ λίγα γράμματα ποὺ ξέρω, λέει ὁ γέρος τοῦ Μωριά, τὰ ἔμαθα ἀπὸ τὸ "Ψαλτήρι" καὶ τὸ...

"Ὀχτωήχι" τῆς ἐκκλησίας». Ασφαλώς σὲ κάποιο Μοναστήρι κρυφά. (Διήγηση συμβάντων ἑλληνικῆς φυλῆς). Καὶ πράγματι, πῶς ἦταν δυνατὸ νὰ φοιτήσει σὲ φανερὸ σχολεῖο ἕνας ἀπόγονος τῶν ἐπικηρυγμένων Κολοκοτροναίων;

Χαρακτηριστικὸ γιὰ τὸ πῶς λειτουργοῦσαν τὰ «Κρυφὰ Σχολειὰ» εἶναι καὶ τὸ ἀκόλουθο γεγονός:

Ὅταν ὁ Ἰμπραὴμ σκορποῦσε τὴν καταστροφὴ στὴν Πελοπόννησο, ὁ ἱερομόναχος Δοσίθεος, μορφωμένος κληρικὸς τῆς Ι. Μονῆς τῶν ἅγιων Θεοδώρων Καλαβρύτων, πῆρε τὰ παιδιὰ τοῦ Σχολείου τῶν Καλαβρύτων, στὸ ὁποῖο ἦταν δάσκαλος, καὶ τὰ πῆγε καὶ τὰ δίδασκε «ἐν τοῖς σπηλαίοις» τοῦ Χελμοῦ. (Α. Δασκαλάκης, τόμ. Γ «Περὶ Παιδείας»).

Τὰ φανερὰ λοιπὸν σχολεῖα, σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις τὴν περίοδο τῆς τουρκοκρατίας, γίνονταν κρυφά. Ἔτσι δούλευαν οἱ καλογεροδάσκαλοι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Δὲν ἔχαναν καμιὰ εὐκαιρία γιὰ νὰ διδάσκουν τὸ γένος. Εἶχαν καὶ μετέδιδαν τὴ συνείδηση ὄτι η «Πόλη» ἔπεσε καὶ ἀλώθηκε μόνο τοπικά, ὄχι πνευματικὰ καὶ ἐθνικά. Ο Χριστιανισμὸς καὶ ὁ Ἑλληνισμὸς ἔμεναν ἀπτωτα καὶ ἄτρωτα. Αὐτὰ ἔτρεφαν καὶ μόρφωναν τὸ γένος μας.

Καὶ πρῶτος λόγος βέβαια γιὰ νὰ λειτουργοῦν «Κρυφὰ Σχολειὰ» ἦταν τὸ «ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ».

Ο Δ. Ζακυνθηνός στην ἱστορία του «Ἡ τουρκοκρατία» σέλ. 13 γράφει:

«Κατὰ τακτὰ διαστήματα ἀνὰ πενταετίαν ἐπὶ Μωάμεθ τοῦ Β', βραδύτερον δὲ ἀνὰ τετραετίαν, τριετίαν ἡ καὶ συχνότερον, διετάσσετο ἡ στρατολογία χριστιανόπαιδων ἐπὶ τὴ βάσει των ὑπὸ τῶν τοπικῶν ἡ κοινοτικῶν ἀρχῶν τηρουμένων μητρώων. Οἱ στρατευόμενοι ἤσαν συνήθως ἡλικίας ἀπὸ δέκα μέχρι δεκαπέντε ἐτῶν».

Τὰ παιδιά, λοιπόν, ποὺ δὲν θὰ ὑποτάσσονταν στὸ «παιδομάζωμα» ἦταν ἀδύνατο νὰ πηγαίνουν σὲ φανερὰ σχολεῖα...

Ἀλλὰ οἱ Τοῦρκοι, κατὰ περιόδους, ὅταν ἀγρίευαν —καὶ ἀγρίευαν πολλὲς φορές— ἀπαγόρευαν τὴν ἵδρυση σχολείων γιὰ νὰ μὴ μορφωθεῖ καὶ σηκώσει κεφάλι ὁ «ραγιάς». Κάθε τόσο, δηλαδή, ἀναιροῦσαν τὰ περὶ ἐλεύθερης παιδείας.

Ὁ Ρίζος Νερουλὸς γράφει σχετικά, ὅτι «οἱ Τοῦρκοι ἀπαγόρευαν αὐστηρῶς σὲ μερικὲς περιοχὲς τὴν ἵδρυση δημοσίων σχολείων ἀπὸ φόβο μήπως οἱ χριστιανοὶ μορφωμένοι γίνουν δοῦλοι ἐπικίνδυνοι καὶ δυσκολοκυβέρνητοι».

Ἔτσι, κατ' ἀνάγκη, δημιουργοῦσαν οἱ μορφωμένοι Ἕλληνες δικές τους ἑστίες γραμμάτων κρυφά.

Καὶ οἱ Ἕλληνες αὐτοί, κατὰ κανόνα, ὅπως λέγει καὶ ὁ ἐθνικός μας ἱστορικός Κ. Παπαρργόπουλος, ἦταν κληρικοί.

Ὁ Διονύσιος Θερειανός λεει χαρακτηριστικὰ ὅτι «Ἢ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἐθέρμανε τὰ ἑλληνικὰ γράμματα, καταψυγέντα ἐν καιροῖς χαλεπωτάτοις».

Ὃ Παπαφλέσσας, ὅπως γράφει ο «Λόγιος Ἑρμῆς» τὸ 1819, συνιστᾶ μὲ ἐπιστολή του στοὺς κατοίκους τῆς Πολιανῆς (στὴν Πελοπόννησο) νὰ χρησιμοποιήσουν τὸ Μοναστήρι τῆς Σολομονῆς γιὰ Σχολεῖο... ἄλλοτε κρυφὸ καὶ ἄλλοτε φανερό, ἀνάλογα μὲ τὶς περιστάσεις.

Ὁ Νεόφυτος Μεταξάς, μοναχός της ἰ. Μονῆς Πεντέλης επι τουρκοκρατίας καὶ μετέπειτα Μητροπολίτης Ἀθηνῶν, ὁ ὁποῖος καὶ συνέχισε τὴν παράδοση τῶν μοναχῶν της Πεντέλης νὰ διδάσκουν τὰ σκλαβόπουλα γράμματα, γράφει, μεταξὺ τῶν ἄλλων, ὄτι «οἱ ἐφημέριοι τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐνοριῶν διετήρησαν, ἄλλοτε κρυφὰ καὶ ἄλλοτε φανερά, μὲ τὴν διδασκαλίαν τῆς πατρίου γλώσσης τὴν παρακαταθήκην (δηλαδὴ τὸν Ἑλληνισμὸ καὶ τὴν Ὀρθοδοξία) ἀμόλυντον καὶ ἄμωμον».

Καὶ σὰν ἐπιστέγασμα ἂς ξαναθυμηθοῦμε αὐτὸ ποὺ μαθαίναμε ἀπὸ μικρὰ παιδιὰ καὶ ποὺ τὸ ἔκφρασε θαυμάσια ἡ λαϊκὴ μούσα στὰ χρόνια της τουρκοκρατίας, καὶ ποὺ ἂν δὲν ἀποτελοῦσε πραγματικότητα δὲν θὰ τὸ 'κανε τραγούδι ἡ παράδοση τῶν ραγιάδων:

Φεγγαράκι μου λαμπρὸ 

φέγγε μου νὰ περπατὼ 

νὰ πηγαίνω στὸ σχολειὸ 

νὰ μαθαίνω γράμματα, 

γράμματα σπουδάγματα 

τοῦ Θεοῦ τὰ πράγματα.

Γύρω ἀπὸ τὰ θέματα αὐτὰ γενικῶς πολλὲς πληροφορίες μᾶς δίνουν καὶ τὰ ἔργα τῶν ἱστορικῶν Π. Καρολίδη, Κ. Παπαρρηγόπουλου, Σπύρ. Τρικούπη, Μίχ. Βολονάκη, Δ. Κόκκινου, Φραντζῆ, Γρήγ. Παπαμιχαήλ, Ἄθ. Βακαλόπουλου, Κ. Καιροφύλα, Ἄν. Γούδα, Κ. Σάθα, Πουκεβὶλ - Γάλλου προξένου σὲ διάφορες πόλεις τῆς Ἑλλάδας τὴν ἐποχὴ ἐκείνη. Δήμ. Μπαλάνου, Γ. Σωτηρίου, Χρ. Παπαδοπούλου, Τ. Γριτσοπούλου, κ.α. Δὲν κάνουμε «σχολαστικὲς» παραπομπές, γιὰ νὰ μὴν εἶναι κουραστικὸ τὸ βιβλίο μας.

Καὶ ἂς τὸ ξαναποῦμε, τὰ Κρυφὰ Σχολειὰ ὅσο καὶ ἂν τὰ πολεμοῦν θὰ βροῦν, γιατί εἶναι ἱστορικὴ πραγματικότητα, ἀπὸ τὴ μία ἄκρη τῆς Ἑλλάδας ὡς τὴν ἄλλη.

Μιλοῦν τὰ γεγονότα

ΕΚΚΛΗΣΙΑ -ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ - 21

ΤΙΜΟΘΕΟΥ Κ. ΚΑΛΙΦΗ

Α' ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ 

Ι.Μ.Παντοκράτορος