Ἡ ἀπάτη τῆς ἀστρολογίας

Μὲ τὴν ἀλλαγὴ τοῦ νέου χρόνου ἡ τηλεόραση, οἱ ἐφημερίδες καὶ τὰ περιοδικὰ γέμισαν ἀπὸ ἀστρολογικὲς προβλέψεις γιὰ τὸ 2003. Ἔχει ἄραγε ὅλη αὐτὴ ἡ παραφιλολογία κάποια σχέση μὲ τὴν πραγματικότητα; Ἡ ἐπιστημονικὴ ἀπάντηση εἶναι ἁπλὴ καὶ σύντομη: Καὶ βέβαια δὲν ἔχει. Ἀποτελεῖ κοινὴ διαπίστωση τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἀστρολογία ἔχει γίνει μέρος τῆς καθημερινῆς ζωῆς. Τὸ μαρτυροῦν οἱ τακτικὲς στῆλες ὡροσκοπίων στὶς περισσότερες ἐφημερίδες καὶ στὰ περιοδικά, καθὼς καὶ οἱ συχνὲς παρουσιάσεις ἀστρολογικῶν προβλέψεων στὴν τηλεόραση καὶ στὸ ραδιόφωνο. Ἀκόμη καὶ οἱ πιὸ δύσπιστοι ἔχουν ἀρχίσει νὰ ἀντιμετωπίζουν θετικὰ τὴν ἀστρολογία μὲ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι «ἀφοῦ ἀσχολοῦνται τόσοι μαζί της, καὶ μάλιστα πετυχημένα, δὲν μπορεῖ, θὰ ἔχει καὶ κάποια δόση ἀλήθειας». Πολὺ λίγοι, δυστυχῶς, ἀντιλαμβάνονται ὅτι αὐτὴ ἡ «μόδα» ἀρχίζει νὰ γίνεται ἐπικίνδυνη. Εἶναι φανερὸ ὅτι εὐνοεῖ τὸν σκοταδισμὸ καὶ ὠθεῖ τοὺς ἀνθρώπους στὴ μοιρολατρία, ἀφοῦ θεωρεῖ ὅτι οἱ πράξεις τους δὲν ὀφείλονται στὴν ἐλεύθερη βούληση. Ὑπάρχει ὅμως καὶ ἕνα ἄλλο πρόβλημα ποὺ δὲν εἶναι ἐξαρχῆς ὁρατό: στὴν ἀστρολογία πιστεύουν καὶ πολλοὶ ἄνθρωποι ποὺ ἐπηρεάζουν τὴν κοινὴ γνώμη καὶ τὸ μέλλον τοῦ τόπου (π.χ., πολιτικοὶ ἢ καλλιτέχνες). Ἡ πίστη τοὺς αὐτὴ εἶναι δυνατὸν ὄχι μόνο νὰ τοὺς ὁδηγήσει σὲ λανθασμένες ἀποφάσεις, ἀλλὰ καὶ νὰ φέρει στὰ κέντρα λήψης ἀποφάσεων ἀνθρώπους ἔξω ἀπὸ τὸ πολιτικὸ σύστημα.

Πίστη καὶ μαντεῖα

Τὸ φαινόμενο τῆς πίστης στὴν ἀστρολογία ἔχει βαθιὲς ρίζες. Αὐτὴ ἡ μορφὴ τῆς μαντείας ξεκίνησε ἀπὸ τοὺς λαοὺς τῆς Μεσοποταμίας, ἐπειδὴ ἐκεῖ, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, ἐπικρατοῦσε ἡ δύναμη τοῦ ἱερατείου καὶ ὄχι ὁ ὀρθολογισμὸς τῶν φυσικῶν φιλοσόφων. Ἔτσι ἡ σύνδεση ἀστρονομίας - θρησκείας, ἡ ὁποία εἶναι ἐμφανὴς στὰ ὀνόματα τῶν πλανητῶν (π.χ., Ἀφροδίτη, Ἄρης, Δίας κτλ.), σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν ἄγνοια τῆς ἀσήμαντης θέσης ποὺ ἔχει ἡ Γῆ στὸ Σύμπαν, ὁδήγησε στὴν ἀντίληψη ὅτι οἱ πλανῆτες ἐπηρεάζουν τὴ ζωή μας.

Ὑπάρχει ἄραγε ἐπιστημονικὴ βάση στὴν ἀστρολογία; Ἡ ἀπάντηση εἶναι σίγουρα ἀρνητική, ἀφοῦ καμία ἀπὸ τὶς γνωστὲς δυνάμεις τῆς φυσικῆς δὲν μπορεῖ νὰ ἐξηγήσει ὁποιαδήποτε ἐπίδραση τῶν πλανητῶν στὴν καθημερινὴ ζωή. Γιὰ παράδειγμα, ἕνα κοντινὸ σῶμα, ὅπως π.χ. ὁ γυναικολόγος κατὰ τὴ γέννα, ἐξασκεῖ στὸ νεογέννητο μωρὸ ἔξι φορὲς μεγαλύτερη βαρυτικὴ δύναμη ἀπὸ ὅ,τι ὁ Ἄρης! Ἄλλωστε, ἂν ἡ ἀστρολογία ἦταν ἐπιστήμη, τότε κάθε μέρα τὰ ὡροσκόπια ὅλων τῶν ἀστρολόγων θὰ συμφωνοῦσαν μεταξύ τους, ἀφοῦ ὑπολογίζονται μὲ τὰ ἴδια δεδομένα.

Πέρα ὅμως ἀπὸ αὐτὸν τὸν ἁπλὸ συλλογισμό, ἡ ἀστρολογία δυσκολεύεται νὰ ἀπαντήσει ἱκανοποιητικὰ σὲ πολλὰ ἄλλα προβλήματα. Ἕνα ἀπὸ αὐτὰ εἶναι τὸ ἀστρονομικὸ φαινόμενο τῆς μετάπτωσης τῶν ζωδίων, σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ἡ θέση τῶν 12 ζωδίων ἀλλάζει στὸν οὐρανὸ ἀργὰ ἀλλὰ σταθερά. Γιὰ παράδειγμα, τὴ σημερινὴ ἐποχὴ κατὰ τὸ χρονικὸ διάστημα 21 Μαρτίου ὡς 20 Ἀπριλίου ὁ Ἥλιος βρίσκεται στὸν ἀστερισμὸ τῶν Ἰχθύων καὶ ὄχι στὸν ἀστερισμὸ τοῦ Κριοῦ, ὅπως ἀναφέρεται στὰ ὡροσκόπια. Πῶς συμφωνεῖ αὐτὸ μὲ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἀστρολόγοι ἔχουν συνδέσει τὸν χαρακτήρα κάθε ἀτόμου μὲ τὰ χαρακτηριστικά του ζωδίου ποῦ ἀντιστοιχεῖ στὴν ἡμερομηνία γέννησής του;

Οἱ θέσεις τῆς Ἀφροδίτης

Ἕνα ἄλλο πρόβλημα ἀνακύπτει ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἀστρολόγοι συντάσσουν τὰ ὡροσκόπια μὲ βάση τὴ θέση τῶν πλανητῶν στὸν οὐρανό, χωρὶς νὰ ἐνδιαφέρονται οὔτε γιὰ τὸ πραγματικὸ μέγεθός τους οὔτε γιὰ τὴν πραγματική τους ἀπόσταση ἀπὸ τὴ Γῆ. Γιὰ παράδειγμα, ἡ σύνοδος τῆς Ἀφροδίτης μὲ τὸν Ἥλιο θεωρεῖται ὅτι ἔχει τὴν ἴδια ἀστρολογικὴ σημασία εἴτε ὁ πλανήτης βρίσκεται στὴν ἐμπρὸς πλευρὰ τοῦ Ἥλιου, ἀνάμεσα σὲ αὐτὸν καὶ στὴ Γῆ, εἴτε στὴν πίσω, παρ' ὅλο ποὺ στὴ δεύτερη περίπτωση εἶναι σὲ πενταπλάσια ἀπόσταση ἀπὸ τὴ Γῆ. Αὐτὸ βέβαια ὀφείλεται στὸ ὅτι ἡ ἀστρολογία ἀναπτύχθηκε ὅταν οἱ ἄνθρωποι πίστευαν πὼς οἱ πλανῆτες περιφέρονται γύρω ἀπὸ τὴ Γῆ καὶ ὄχι γύρω ἀπὸ τὸν Ἥλιο. Τότε ὅμως γιατί δὲν παίζουν ἀστρολογικὸ ρόλο καὶ ἄλλα ἀντικείμενα τοῦ ἡλιακοῦ μας συστήματος, ὅπως οἱ δορυφόροι τῶν ἄλλων πλανητῶν ἢ οἱ ἀστεροειδεῖς ἢ ἀκόμη καὶ οἱ πλανῆτες ἄλλων πλανητικῶν συστημάτων, ἀπὸ αὐτοὺς ποῦ ἀνακαλύπτονται κατὰ δεκάδες τὰ τελευταία χρόνια; Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ὁ πιὸ ἀπομακρυσμένος ἀπὸ τοὺς πλανῆτες, ὁ Πλούτωνας, εἶναι στὴν πραγματικότητα ἕνας μεγάλος ἀστεροειδής.

Οἱ πλανῆτες Οὐρανός, Ποσειδώνας καὶ Πλούτωνας ἀνακαλύφθηκαν τὰ τελευταία 200 χρόνια, δηλαδὴ σίγουρα μετὰ τὴν καθιέρωση τῶν «νόμων» τῆς ἀστρολογίας. Ἔχουν οἱ πλανῆτες αὐτοὶ ἀστρολογικὴ σημασία; Ἂν ναί, τότε τὰ ὡροσκόπια πρὶν ἀπὸ τὴν ἀνακάλυψή τους ἦταν λανθασμένα. Ἂν ὄχι, τότε σὲ τί διαφέρουν ἀπὸ τοὺς ὑπόλοιπους ποῦ ἔχουν; Ἐπιπλέον εἶναι δύσκολο νὰ ἐξηγήσει κανεὶς πῶς «ἀνακαλύφθηκε» ἡ ἀστρολογική τους ἐπίδραση. Σίγουρα ὄχι ἀπὸ τὰ ὀνόματά τους, ἀφοῦ αὐτὰ ἐπελέγησαν μὲ τυχαῖα κριτήρια ἀπὸ τοὺς σύγχρονους ἀστρονόμους. Τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἡ ἀστρολογικὴ ἐπιρροὴ τοὺς προέρχεται ἀπὸ τὴν ἐμπειρία δὲν μπορεῖ νὰ σταθεῖ, ἀφοῦ περιφέρονται τόσο ἀργὰ γύρω ἀπὸ τὸν Ἥλιο ὥστε ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ἀνακαλύφθηκαν δὲν ἔχουν διέλθει ἀκόμη ἀπὸ ὅλα τὰ ζώδια.

Οἱ στατιστικὲς ἔρευνες

Ὅλα ὅμως τὰ παραπάνω ἐπιχειρήματα δὲν εἶναι εὔκολο νὰ ἀντιπαραταχθοῦν στὴ διαδεδομένη ἀντίληψη ὅτι «ἡ ἀστρολογία δουλεύει». Πόσοι ἀπὸ ἐμᾶς δὲν διαβάσαμε τὸ ὡροσκόπιό μας, ἔστω καὶ «γιὰ πλάκα», σὲ μία ἐφημερίδα ἢ ἕνα περιοδικό, γιὰ νὰ διαπιστώσουμε ὅτι πολλὲς ἀπὸ τὶς προβλέψεις βγῆκαν τελικὰ ἀληθινές; Μήπως τελικὰ ἡ ἀστρολογία εἶναι πραγματικὴ ἐπιστήμη, ὅπως ἡ φυσικὴ καὶ ἡ χημεία; Εὐτυχῶς τέτοιου εἴδους ἐρωτήματα μποροῦν νὰ ἐλεγχθοῦν μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ποὺ ἐλέγχεται ἡ ἀποτελεσματικότητα ἑνὸς φαρμάκου ἢ ἡ κατανάλωση καυσίμων ἑνὸς αὐτοκινήτου, δηλαδὴ μὲ στατιστικὲς μελέτες, καὶ τέτοιες ἔχουν γίνει πολλές. Ἡ βασικὴ ἰδέα εἶναι πολὺ ἁπλή: ἐπιλέγεται ἕνα δεῖγμα ἀνθρώπων καὶ ἐπιχειρεῖται, μὲ κάποιον ἀντικειμενικὸ τρόπο, νὰ ἐκτιμηθεῖ ἡ ἐπιτυχία τῶν ὡροσκοπίων ποὺ συντάσσουν διάφοροι ἀστρολόγοι γιὰ αὐτούς. Ἡ καλύτερη ἴσως στατιστικὴ μελέτη αὐτοῦ του εἴδους ὀργανώθηκε πρὶν ἀπὸ 18 χρόνια στὶς ΗΠΑ ἀπὸ τὸν Σὸν Κάρλσον, καθηγητὴ Φυσικῆς στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Καλιφόρνιας, καὶ τὴν ἐπίσημη ἕνωση ἀμερικανῶν ἀστρολόγων καὶ δημοσιεύθηκε στὸ ἐγκυρότατο περιοδικὸ «Φύση» («Nature»). Σὲ 30 ἀναγνωρισμένους ἀστρολόγους, μέλη τῆς ὀργάνωσης, δόθηκαν ὅλα τὰ στοιχεῖα ποὺ αὐτοὶ θεωροῦσαν ἀπαραίτητα γιὰ νὰ ὑπολογίσουν ὁ καθένας τὸ ὡροσκόπιο τεσσάρων διαφορετικῶν ἀτόμων. Στὴ συνέχεια τὰ ὡροσκόπια ποὺ εἶχε συντάξει ὁ καθένας μοιράστηκαν στοὺς ὑπόλοιπους ἀστρολόγους τυχαία. Μαζὶ μὲ κάθε ὡροσκόπιο δόθηκαν καὶ τὰ ψυχολογικὰ προφὶλ τριῶν ἀτόμων, τοῦ τύπου ποὺ εἶχε συμφωνηθεῖ ἐξαρχῆς μεταξύ του Κάρλσον καὶ τῶν ἀστρολόγων, ἐκ τῶν ὁποίων τὸ ἕνα ἀνῆκε στὸ πρόσωπο τοῦ ὡροσκοπίου καὶ τὰ ἄλλα δύο ἦταν τυχαῖα. Οἱ ἀστρολόγοι ἔπρεπε νὰ βροῦν ποιὸ ψυχολογικὸ προφὶλ ταιρίαζε στὸ κάθε ὡροσκόπιο ποὺ τοὺς εἶχε δοθεῖ. Ἂν οἱ ἀστρολόγοι ἀπαντοῦσαν τυχαία, θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχουν ποσοστὸ ἐπιτυχίας 33,33%, ἀφοῦ ἡ πιθανότητα νὰ ἐπιλέξουν στὴν τύχη τὸ σωστὸ ὡροσκόπιο ἦταν μία στὶς τρεῖς. Ἐξαρχῆς οἱ ἀστρολόγοι εἶχαν προβλέψει ὅτι τὸ ποσοστὸ ἐπιτυχίας τους θὰ ἦταν μεγαλύτερο ἀπὸ 50%. Τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα ἦταν 34%, ποσοστὸ ποὺ ὄχι μόνο ἦταν κατώτερο ἀπὸ τὸ συμφωνημένο «ὅριο» τοῦ 50%, ἀλλὰ καὶ στατιστικὰ δὲν ἦταν σημαντικὰ διαφορετικὸ ἀπὸ τὸ 33,33%. Μὲ ἄλλα λόγια, ἕνα φάρμακο ποὺ θὰ ἔδινε αὐτὰ τὰ ποσοστὰ ἴασης δὲν θὰ ἔπαιρνε ποτὲ ἄδεια κυκλοφορίας. Ἀντίστοιχα, ἕνα τέτοιο ἀποτέλεσμα θὰ ἔπρεπε νὰ σημάνει καὶ τὸ τέλος τῆς ἀστρολογίας στὴ συνείδηση τοῦ κόσμου. Οἱ ἄνθρωποι ὅμως πάντα θὰ ἔχουν τὴν ἀνάγκη τῆς ἐλπίδας καὶ τῆς ψυχολογικῆς στήριξης στὶς δύσκολες στιγμές τους καὶ οἱ ἀστρολόγοι πάντα θὰ τὶς προσφέρουν, πάντα βέβαια μὲ τὸ ἀζημίωτο.