28 Μαΐ 2010

Αὐτοκρατορίας κατάρρευση: τό βυζαντινό μάθημα



Χρῆστος Γιανναρᾶς*
Μοῦ ζητήθηκε νά προλογίσω τήν ἑλληνική ἔκδοση τοῦ σεναρίου τῆς ταινίας Αὐτοκρατορίας κατάρρευση: τό βυζαντινό μάθημα, τοῦ ρώσου ἀρχιμανδρίτη Τύχωνα Σεβκουνόφ.
Δέν εἶμαι ἱστορικός οὔτε κριτικός του κινηματογράφου. Ἀλλά καί ὁ στόχος τῆς ταινίας δέν εἶναι νά ὑπηρετήσει ἁπλῶς τήν ἱστορική ἔρευνα ἡ τήν κινηματογραφική τέχνη. Ἀπό τίς ἐπανειλημμένες προβολές της στά ρωσικά τηλεοπτικά δίκτυα καί τίς καταιγιστικές ἀντιδράσεις καί συζητήσεις πού προκάλεσε, ἔγινε φανερός ὁ σκοπός τῆς ταινίας: Νά προβάλει τήν ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, καί εἰδικά τίς αἰτίες τῆς κατάρρευσής της, ὡς ἄξονα ἀναφορᾶς γιά τή συναγωγή πολιτικῶν συμπερασμάτων χρήσιμων στήν προοπτική του ρόλου πού ὁραματίζονται γιά τή Ρωσία σήμερα οἱ ἡγέτες της.
Σέ αὐτή τή συζήτηση, γιά τόν ρόλο τῆς Ρωσίας σήμερα στή διεθνῆ πολιτική σκηνή, θά ἤθελα νά καταθέσω ἐλάχιστα, προλογικά στήν ταινία σχόλια:
Οὔτε ὁ Μέγας Πέτρος, μέ τόν ριζοσπαστικό ἐκδυτικισμό τῆς Ρωσίας πού ἐπιχείρησε, οὔτε ὁ Λένιν μέ τόν «κομμουνιστικό» ὁλοκληρωτισμό τῶν Μπολσεβίκων, ἀπομακρύνθηκαν ἀπό τό βαθειά ριζωμένο στή λαϊκή ρωσική «ψυχή» ὅραμα τῆς αὐτοκρατορίας. Ὁ Γιέλτσιν κατόρθωσε νά σμπαραλιάσει ἐξευτελιστικά..... τό ὅραμα παραδίδοντας τή ρωσική αὐτοκρατορία τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης στή χλεύη τῆς Δύσης καί στίς ὀρέξεις ὑπάνθρωπων μαφιόζων. Ἀλλά ἦταν παρένθεση. Σήμερα ἡ Ρωσία ξαναβρίσκει τή θέση της καί ἀποκαθιστᾶ τό κῦρος της στόν διεθνῆ στίβο σταθερά καί ἐντυπωσιακά. Τήν προσοχή στή διαχείριση τῆς ἀποκατάστασης τοῦ ὁράματος τῆς αὐτοκρατορίας στή Ρωσία σήμερα καταλαβαίνω ὅτι θέλει νά ἐπιστήσει ἡ ταινία τοῦ ἀρχιμ. Τύχωνα Σεβκουνόφ.
Ὅταν μιλᾶμε γιά «αὐτοκρατορία» ἀναφερόμαστε σέ πολιτειακό σχῆμα ριζικά διάφορό του ἐθνικοῦ ἡ τοῦ νεώτερου «ἀστικοῦ» κράτους. Ἡ αὐτοκρατορία δέν εἶναι καθεστώς ἐξουσίας ἑνός ἔθνους πάνω σέ περισσότερους ἀπό ἕναν λαούς. Εἶναι τάξη πραγμάτων (ordo rerum), δηλαδή τρόπος εἰρηνικῆς συνοχῆς καί πολιτικῆς συνύπαρξης λαῶν καί ἐθνῶν, τρόπος πού τόν ἐγγυᾶται (τόν ἐξασφαλίζει) μία ἰσχυρή σέ πολεμική ἰσχύ καί διοικητική ὀργάνωση ἐθνότητα. Ὅμως ὡς ἄξονας συνοχῆς τοῦ πολυεθνικοῦ σχήματος προϋποτίθεται ἕνας κοινός πολιτισμός, ἕνα κοινό νόημα βίου πού τό παράγει μία κοινή μεταφυσική παράδοση (ἀπόδοση αἰτίας καί σκοποῦ στήν ὕπαρξη) ἡ μία κοινή θρησκεία (religio imperii).
Αὐτό τό περιεχόμενο τῆς λέξης «αὐτοκρατορία» τό καθόρισε καί τό πραγμάτωσε ἡ Παλαιά Ρώμη, μέ τήν pax romana, Καί ἡ Νέα Ρώμη–Κωνσταντινουπολη, μέ τήν pax christiana. Ἐπί χίλια ἑξακόσια χρόνια (ἀπό τόν 2ο π.Χ. ὡς τόν 15ο μ.Χ. αἰῶνα, περίπου) ἡ ρωμαϊκή Οἰκουμένη ταυτιζόταν μέ τόν «πολιτισμένο» κόσμο σέ ἀντιδιαστολή πρός τά «βαρβαρικά» ἔθνη τῆς ἀνθρωπότητας.
Μέ βάση μία γενική (ἀναπόφευκτα σχηματική) θεώρηση τῆς Ἱστορίας, θά μποροῦσε κανείς νά ἰσχυρισθεῖ ὅτι κάθε ἀπόπειρα ἀπομίμησης τοῦ ρωμαϊκοῦ πρωτοτύπου της αὐτοκρατορίας κατέληξε σέ παταγώδη ἀποτυχία. Ἴσως ὁ Καρλομάγνος νά εἶναι ἡ ἐξαίρεση: Ἀπέτυχε μέν βραχυπρόθεσμα (ἡ Ἁγία Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία τοῦ Γερμανικοῦ Ἔθνους ἐπιβίωσε γιά ἐλάχιστα χρόνια), μπολίασε ὅμως ὁλόκληρη τή μετά-ρωμαϊκή Δύση τῶν ἐπήλυδων στήν Εὐρώπη βαρβαρικῶν φύλων καί φυλῶν μέ ἀνίατη ἀντιπαλότητα πρός τήν ἐξελληνισμένη Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία τῆς Nova Roma στήν Ἀνατολή. Εἶχε κατανοήσει μέ τήν πολιτική τοῦ ἰδιοφυΐα ὁ Καρλομάγνος ὅτι δεύτερη αὐτοκρατορία μέ τήν ἴδια religio imperii τῆς ὑπάρχουσας ρωμαϊκῆς, δέν ἦταν δυνατό νά συγκροτηθεῖ. Γι’αὐτό καί ὁδήγησε τή Δυτική Χριστιανοσύνη στήν ἀποκοπή της ἀπό τό σῶμα τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας: στή δημιουργία ἑνός διαφορετικοῦ Χριστιανισμοῦ, θρησκειοποιημένου καί ἀτομοκεντρικού, ἄσχετου μέ τόν εὐαγγελισμό τῆς σωτηρίας ὡς μετοχῆς στό ἐκκλησιαστικό ἀπήχημα τοῦ Τριαδικοῦ τρόπου τῆς ὑπάρξεως.
Ἡ ταινία τοῦ ἀρχιμ. Τύχωνα Σεβκουνόφ ἐπιμένει διαφωτιστικά στό ἀπύθμενο μένος, μῖσος καί πάθος μέ τό ὁποῖο μπολίασε ἡ πολιτική τοῦ Καρλομάγνου τούς τραγικά ὑπανάπτυκτους λαούς τῆς μεσαιωνικῆς Δύσης ἐνάντια στόν ἑλληνορωμαϊκό κόσμο τῆς Ἀνατολῆς. Ἡ κατάλυση τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας συντελέστηκε οὐσιαστικά τό 1204 μ.Χ., μέ τήν ἅλωση καί φρικώδη σφαγή καί σύληση τῆς Νέας Ρώμης ἀπό τίς βαρβαρικές ὀρδές τῆς Τέταρτης Σταυροφορίας. Ἡ ὀθωμανική κατάκτηση, δύο αἰῶνες ἀργότερα, τρύγησε εὔκολά τους καρπούς τοῦ ἱστορικοῦ ἐγκλήματος τῶν Σταυροφόρων. Καί ἰσοδύναμο ἔγκλημα ἀργότερα, ἀντιστάσεως μή οὔσης, στόν 16ο αἰῶνα, ἦταν ἡ χλευαστική μετονομασία τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας σέ «Βυζάντιο». Ὥστε νά ἐπιβιώνει ἱστορικά σάν δῆθεν συνέχεια τῆς Παλαιᾶς καί Νέας Ρώμης μόνο ἡ πλαστογράφηση τῆς αὐτοκρατορίας ἀπό τόν Καρλομάγνο.
Ἡ χρήση τοῦ ὄρου «αὐτοκρατορία» ἀπό τόν βούλγαρο βασιλέα Συμεών καί τόν σέρβο βασιλέα Στέφανο Ντουσᾶν δέν ξεπέρασε τά χρονικά ὅρια τοῦ βίου τῶν δύο φιλόδοξων ἡγεμόνων. Καί οἱ δύο ἄφησαν ὅμως στήν Ἱστορία ἕνα ἐπικίνδυνο κατάλοιπο τοῦ ὁράματός τους: Τή σύνδεση τῆς αὐτοκρατορικῆς φιλοδοξίας μέ τήν αὐθαιρεσία τῆς ἀπαίτησης νά ἀναγνωριστεῖ ἡ ἐθνική τους Ἐκκλησία ὡς Πατριαρχεῖο. Νόμιζαν οἱ ἄσχετοι ὅτι ὁ τίτλος καί οἱ εὐθύνες τοῦ Πατριαρχείου ἀντιπροσωπεύουν ἐξουσιαστικό θεσμό διοικητικῆς ὑπεροχῆς πού συνάδει στήν πρωτεύουσα μίας αὐτοκρατορίας – δέν ὑποψιάζονταν τί ἀντιπροσωπεύει γιά τήν ἑνότητα τῆς «κατά τήν οἰκουμένην» Καθολικῆς Ἐκκλησίας τό Συνοδικό Σύστημα καί ἡ θεσμική ραχοκοκαλιά του: ἡ Πενταρχία τῶν Πρεσβυγενῶν Πατριαρχείων.
Δυστυχῶς τήν ὑποταγή τῆς ἔννοιας τῆς αὐτοκρατορίας καί τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου σέ ἐθνικιστικές φιλοδοξίες τήν πέτυχε ἡ Ρωσία μετά τήν ἅλωση τῆς Νέας Ρώμης ἀπό τούς Τούρκους. Στό βιβλίο τοῦ Οἱ δρόμοι τῆς ρωσικῆς θεολογίας ὁ π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ περιγράφει τίς συνθῆκες ὑπό τίς ὁποῖες ἡ Μόσχα, μέ καταφόρο ἐκβιασμό, πέτυχε, τό 1589 μ.Χ., τήν προσωρινή ἀναγνώρισή της ὡς «πατριαρχείου», συμπληρώματος τῶν ὁραμάτων της νά διαδραματίσει ρόλο «Τρίτης Ρώμης». Ἔτσι ἄνοιξε διάπλατα ὁ δρόμος γιά τήν ἔμπρακτη ἀκύρωση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησιολογίας: Ἡ κατά τήν οἰκουμένην ἑνότητα τῆς Καθολικῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, βασισμένη στή συνοδικότητα τῆς πρεσβυγενούς Πενταρχίας, κατατεμαχίστηκε τόν 19ο αἰῶνα σέ αὐτοκέφαλα ἐθνικά Πατριαρχεῖα κατά τό πρότυπό του ἐθνικιστικοῦ κρατισμοῦ τῶν προτεσταντικῶν ὁμολογιῶν. Τό ἐκκλησιαστικό γεγονός ἀλλοτριώθηκε σέ «κρατική θρησκεία», ὑπηρετική πολιτικῶν καί ἰδεολογικῶν σκοπιμοτήτων, ἡ συνέχεια τῆς Μιᾶς, Ἁγίας, Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας ἀναιρέθηκε ἀπό τήν ἀποτελεσματικότερη τῶν αἱρέσεων, τόν ἐθνικισμό.
Ἡ ταινία τοῦ ἀρχιμ. Τύχωνα Σεβκουνόφ μοιάζει νά προσβλέπει στό ὅραμα τῆς αὐτοκρατορίας σάν σέ σταυρική διαχείριση εὐθύνης καί ὄχι ἐξουσιαστικοῦ προνομίου. Εἶναι ἡ μόνη ρεαλιστική βάση γιά νά διακριθεῖ ἡ ἀνατολική ἐκδοχή τῆς αὐτοκρατορίας, ὡς ἐπιτεύγματος πολιτισμοῦ, ἀπό τόν δυτικό ἰμπεριαλισμό ἡ ἀπό τό ἀποικιοκρατικό σύστημα τῆς κοινοπολιτείας.
Μέ ἁπλά λόγια: Γιά νά λειτουργήσει σήμερα ἡ πολιτική τῆς Ρωσίας σέ προοπτική καί μέ στρατηγικές αὐτοκρατορίας στόν διεθνῆ στίβο, χρειάζεται νά καλλιεργήσει τή συνεπῆ παραίτηση ἀπό τό τυπικά δυτικό προϊόν του ἐθνικισμοῦ.: Νά προσλάβει ἐνεργά τήν ἑλληνική ἐκδοχή τοῦ πολιτισμοῦ καί τήν ἐκκλησιαστική ἀλήθεια τῆς κένωσης, τῆς διακονίας. Μετά τήν ὁλοκληρωτική ἐπικράτηση τῆς προτεραιότητας τοῦ ἐθνικισμοῦ τά τελευταία διακόσια πενήντα χρόνια, οἱ ἱστορικές συγκυρίες ἤ ἡ Πρόνοια τοῦ Θεοῦ ὁδήγησαν τόν σημερινό φορέα τῆς εὐθύνης γιά τήν ἑνότητα τῆς κατά τήν οἰκουμένην Ἐκκλησίας, τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο Νέας Ρώμης–Κωνσταντινουπολεως, σέ τέλεια ἀπογύμνωση ἀπό κάθε ἐξουσιαστική ἰσχύ. Δέν διαθέτει οὔτε πληθυσμική ὑπεροχή, οὔτε στήριξη μηχανισμῶν ἐθνικοῦ κράτους, οὔτε οἰκονομική ἄνεση, οὔτε δυνατότητα ἐπαρκοῦς στελέχωσης, Ἔχει ἑπομένως ὅλα τά εὐαγγελικά προσόντα γιά νά διακονήσει ὡς ἡ ἔσχατη ὅλων Ἐκκλησία καί πάντων δούλη τό «πρωτεῖο» τοῦ «ἐσχάτου», πού τόν ἀναδεικνύει «πρῶτον» ἡ κένωσή του. Καί τό πρωτεῖο ἔγκειται στή σταυρική εὐθύνη διαχείρισης δύο διακονημάτων: Νά συγκαλεῖ τό Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως οἰκουμενικές ἡ γενικές τοπικές συνόδους. Καί νά προεδρεύει σέ αὐτές.
Ἄν συμβεῖ καί ἐξαφανιστεῖ ἱστορικά αὐτός ὁ ἄξονας ἑνότητας τῆς Μιᾶς Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τότε τό συνοδικό σύστημα καθεαυτό, ὡς προέκταση τῆς λειτουργικῆς καθολικότητας τῆς Εὐχαριστίας, θά ὁδηγήσει σέ ἐκκλησιαστική (ὄχι ἐξουσίας καί ποσοτικῆς δύναμης) ἐπανιεράρχηση τῶν «πρωτείων». Πάντως, τό νά λειτουργήσει τόσο ἕνα πολιτειακό σχῆμα ὡς αὐτοκρατορία ὅσο καί μία τοπική ἐκκλησία ὡς πατριαρχεῖο, ἐξαρτᾶται ἀπό παράγοντες ποιότητας, ὄχι ποσότητας, διακονίας καί ὄχι ἐξουσιαστικῆς ὑπεροχῆς. Τά ποσοτικά καί ἐξουσιαστικά κριτήρια ὁδηγοῦν σέ βατικάνεια διαστροφή τῆς Ἐκκλησίας σέ θρησκευτικό ὁλοκληρωτισμό, ὅπως ἀνεπανάληπτα τόν ζωγράφισε στόν «Μεγάλο Ἱεροεξεταστή» ὁ Ντοστογέφσκυ.
Ἡ ταινία τοῦ ἀρχιμ. Τύχωνα μοιάζει νά ἔχει μία διορατική ἐπικαιρότητα: Ἡ Ρωσική Ἐκκλησία βγαίνει σήμερα ἀπό μιά μαρτυρική δοκιμασία ἑβδομήντα χρόνων διωγμοῦ καί ἔσχατης ταπείνωσης. Καί ὅπως πάντα ἡ ταπείνωση, ἀτομική ἤ συλλογική, ἑκούσια ἤ ἀκούσια, ἔδωσε μίαν ἀπρόσμενη, πανανθρώπινης ἐμβέλειας πνευματική καρποφορία στή Ρωσική Ἐκκλησία: τήν ἔκπληξη τῆς ρωσικῆς θεολογίας τῆς διασπορᾶς, αὐτό τό μέγιστο δῶρο τοῦ Θεοῦ στήν Ἐκκλησία Τοῦ κατά τόν 20ο αἰῶνα.
Αὐτή τήν ἁγιαστική καρποφορία τῆς ταπείνωσης καί τοῦ διωγμοῦ, οἱ ἀπελεύθεροι σήμερα καί θωρακισμένοι μέ τήν ἰσχύ κρατικῆς ἐξουσίας Ρώσοι δέν μοιάζει νά τήν ἐκτιμοῦν. Ὀρέγονται τό τσαρικό παρελθόν τῆς κοσμικῆς μεγαλειότητας, πού εἶχε ἀλλοτριώσει τό ἐκκλησιαστικό γεγονός σέ θρησκευτικό θεσμό κοσμικῆς κυριαρχίας. Τό πραξικόπημα τῶν Μπολσεβίκων ἀνέκοψε βίαια μιάν ἀδυσώπητη φορά, πού ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Μεγάλου Πέτρου, παγίδευε στά ἀχνάρια τῶν Φράγκων καί τῆς πορείας τους πρός τήν τραγῳδία τοῦ Σχίσματος (1054 μ.Χ.) τή Ρωσική Ἐκκλησία.
Τό Σχίσμα, πού ἀπέκοψε τούς Φράγκους ἀπό τή λατινική καί ἑλληνική Ὀρθοδοξία, δέν ἦταν γέννημα ἰδεολογικῶν διαφορῶν, ὅσο ἔμπρακτης προσπάθειας νά αὐτονομηθεῖ ἡ Δύση σέ κάθε πρακτική λεπτομέρεια (ἐπειδή τήν πρακτική του βίου καί τή διαφορά τῶν συμβόλων καταλαβαίνει ὁ λαός), σαφῶς νά διαφοροποιηθεῖ ἀπό τήν ἑλληνική τότε Ἀνατολή. Ἐφτίαξαν δικό τους σταυροκόπημα μέ τά πέντε δάχτυλα, ξυρισμένους κληρικούς, ἄζυμο ἄρτο καί καθόλου κοινωνία οἴνου στήν Εὐχαριστία, δική τους ἀρχιτεκτονική τῶν ναῶν, ἀγάλματα στίς ἐκκλησίες, νατουραλίστικη ζωγραφική , ἄλλαξαν τή μουσική. Σέ ἀνάλογη πορεία εἶχε παγιδευτεῖ καί ἡ ρωσική Χριστιανοσύνη: Ρώσικο σχῆμα τοῦ σταυροῦ, ρώσικο ἔνδυμα καί κάλυμμα κεφαλῆς τῶν κληρικῶν, ρώσικη κρεμυδόσχημη ἀρχιτεκτονική, νατουραλίστικη ζωγραφική, κοσμική μουσική μελῳδία συνόδευαν τήν ἐπιθετική ἀξίωση γιά τό πρωτεῖο τῆς Τρίτης Ρώμης.
Ἡ ταινία τοῦ ἀρχιμ. Τύχωνα μᾶς θυμίζει τίς ἀληθινές προϋποθέσεις τῆς αὐτοκρατορίας καί τόν σεβασμό στά αἰνίγματα τῆς Ἱστορίας, Πολύτιμο μάθημα.
* Πρόλογος τοῦ Χρ. Γιανναρά στό σενάριο τῆς ὁμώνυμης ταινίας, Αὔγουστος 2009

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

ΚΑΝΤΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟΥ ΜΑΣ.