ἀπό τό Ἄρδην, τ. 36, Μάϊος-Ἰούνιος 2002
Ἀπό τούς πανάρχαιους χρόνους οἱ Ἕλληνες εἶχαν τίς ἀποικίες τους στό ἔδαφος τῆς σημερινῆς Οὐκρανίας καί στήν Κριμαία.
Στήν Οὐκρανία εἶναι γνωστά τά ἐρείπια τῶν πόλεων Τύρας καί Ὀλβίας, ἀποικίες τῶν Μιλησίων, καί στήν Κριμαία ὑπῆρχαν ἀρκετά κέντρα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ: Καρκινίτιδα, Καλός Λιμήν, Λιμήν τῶν Συμβόλων, ἡ Ταυρική Χερσόνησος, Θεοδοσία, τό Παντικάπαιον ἤ Βόσπορος καί πολλές πόλεις στήν... χερσόνησο τοῦ Κερτς.
Ἐκτός ἀπ' αὐτές τίς πόλεις ὑπῆρχαν πολλά, ὄχι τόσο σημαντικά, κέντρα στίς παραλίες τῆς Κριμαίας καί στά βουνά της.
Ὕστερα ἀπό τήν ταταρική κατάκτηση τῆς Κριμαίας καί τῶν νότιων περιοχῶν τῆς Οὐκρανίας γιά τόν ὑπόδουλο ἑλληνικό πληθυσμό δυσκολεύονταν οἱ σχέσεις του μέ τούς Ἕλληνες τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδας καί τῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου, ἀλλά ἀπό τήν Μικρά Ἀσία κατά πᾶσα πιθανότητα γίνονταν μεταναστεύσεις στήν Κριμαία καί τήν ἐποχή τῆς ταταροκρατίας. Στήν Κριμαία δέν ὑπῆρχε γλωσσική ἑνότητα τῶν Ἑλλήνων.
Στήν προεπαναστατική Ρωσία (συμπεριλαμβανομένης καί τῆς Οὐκρανίας) ὑπῆρχαν ἑλληνικές κοινότητες στήν Ὀδησσό, στή Νιέζιν, στό Ἐλισα-βετογκράντ, στό Ταϊγάνιο καί στό Καύκασο.
Μετά τήν ἀναγκαστική μετανάστευση τοῦ χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ ἀπό τήν Κριμαία στήν Οὐκρανία (τότε Ρωσία), στά τέλη τοῦ 18ου αἰῶνα, οἱ Ἕλληνες μετανάστες ἵδρυσαν στήν ἀνατολική Οὐκρανία 24 χωριά καί μιά πόλη πού πῆρε τό ὄνομα Μαριούπολη (Μαριανόπολη).
Μέχρι τά μισά τοῦ 19ου αἰῶνα, τά γλωσσικά ἰδιώματα τῶν Ἑλλήνων μεταναστῶν στήν Οὐκρανία δέν ἔγιναν ἀντικείμενο τῶν ἐπιστημονικῶν ἐρευνῶν. Προφανῶς, ὁ πρῶτος πού ἄρχισε νά τά μελετάει ἦταν ὁ Φ.Α. Χαρτα-χαι. γεννημένος στό χωριό Τσερντακλύ (Κρεμενίβκα) πού εἶχε συνθέσει ἕνα μικρό γλωσσάριο τοῦ ἰδιώματος τοῦ χωριοῦ του. Ἐκεῖνος νόμιζε (στά 1859) πώς τά γλωσσικά ἰδιώματα τῶν συμπατριωτῶν του πεθαίνουν, ἀλλ' αὐτή ἡ γνώμη του ἀποδείχτηκε, εὐτυχῶς γιά τούς διαλεκτολόγους, ἐσφαλμένη. Τά ἰδιώματα αὐτά ἔμειναν ζωντανά καί χρησιμοποιοῦνται μέχρι τώρα ἀπό τούς Ἕλληνες τῆς Οὐκρανίας παράλληλα μέ τά ρωσικά καί τά οὐκρανικά.
Γιά τήν ὀνομασία τῶν Ἑλλήνων
Συχνά αὐτοί οἱ Ἕλληνες τῆς Οὐκρανίας μέχρι τώρα ὀνομάζονται οἱ Ἕλληνες τῆς Μαριούπολης (ρωσ. Mapwynojib).
Αὐτό τό ὄνομα δέν εἶναι πολύ κατάλληλο γι' αὐτούς διότι ἀκριβῶς οἱ Ἕλληνες κάτοικοι τῆς Μαριούπολης ἦταν ταταρόφωνοι καί ἔχασαν τό πρωταρχικό τους ἑλληνικό γλωσσολογικό ἰδίωμα ἀντίθετα μέ τούς κάτοικους τῶν ἑλληνικῶν χωριῶν.
Ἀλλες ὀνομασίες εἶναι: Ἕλληνες τῆς Κριμαίας, Ἕλληνες τῆς Ταυρίδας ἤ Ταυρικοί Ἕλληνες, Ἕλληνες τῆς Μαιώτιδας (ἐπίσης δέν ἦταν πολύ κατάλληλο ὄνομα γιατί μόνο δύο ἑλληνικά χωριά βρίσκονται στή βόρεια παραλία τῆς Ἀζοφικής θάλασσας -Οὔρζουφ καί Γιαλίτα ἤ Γιάλτα καί ὅλα τά λοιπά εἶναι στήν ἐνδοχώρα ἀρκετά μακριά ἀπό τή θάλασσα).
Προτιμότερη εἶναι ἡ αὐτονομασία τους: Ρουμαῖοι, ρωσ.ρν\ηπ (πληθ. ἀρ.) καί ἑνικός ἀρ.- Ρουμαίιους (ἤ Ρουμαίις) τήν ὁποία χρησιμοποιοῦμε ἐδῶ παράλληλα μέ τόν ὅρο Ἕλληνες τῆς Οὐκρανίας.
Ἡ ἱστορία τῆς γραφῆς τῶν γλωσσικων ἰδιωμάτων τῶν Ρουμαῖοι
Πρίν ἀπό τήν ἐπανάσταση (1917 Ἐλάχιστοι γραμματισμένοι ἀνάμεσα στούς Ρουμαίους ἔγραφαν ἑλληνικά καί διάβαζαν βιβλία πού εἶχαν φέρει ἀπό τήν Κριμαία.
Ὕστερα ἀπό τήν ἐπανάσταση ἔγιναν προσπάθειες γιά τήν ἐφαρμογή τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφάβητου καί τήν καταγραφή τῶν διάφορων γλωσσικά ἰδιωμάτων τους.
Οἱ ντόπιοι ποιητές χρησιμοποιοῦσαν στά ποιήματα τους ἕνα μῖγμα το. ἰδιώματος τοῦ χωριοῦ Σαρτανά μέ τή δημοτική (καί μερικά ρωσικά στοιχεια).
Δημιουργήθηκε μιά ἁπλοποιημένη ὀρθογραφία (χωρίς δίφθογγους ὑ = οὐ,οὗ), ἐκδόθηκαν σχολικά βιβλία, συλλογές ποιημάτων καί ἐφημερίδες. Τά ἑλληνικά βιβλία, σχολικά καί λοιπά τεχνικά, ἐπανεκδόθηκαν μ' αὐτήν ἁπλοποιημένη ὀρθογραφία: ἅ/ = ἔ ἡ, εἰ,εἶ, οἱ, ὑ = ἰ, οὐ,οὗ = ὑ, ὀ= ς.
Ἡ μετεπαναστατική ἀναγέννηση τῶν ρουμαϊικῶν γραμμάτων διαρκοῦσε ἀπό τίς ἀρχές τοῦ '20 ὡς τον, μοιραῖο γιά τίς ἐθνικές μειονότητες τῆς Σοβιετικές Ἕνωσης, χρόνο τοῦ 1937 Τότε ἐξοντώθηκε σέ μιά νύχτα ὅλη ἡ ρουμαίικη διανόηση. Οἱ Ρουμαῖοι σχεδόν ἐξαφανίστηκαν ἀπό τήν ἀπογραφή τοῦ πληθυσμοῦ τῆς χώρας.
Στή διάρκεια τοῦ Πατριωτικοῦ πολέμου (1941 -1945), ἡ Οὐκρανία βρίσκονταν ὑπό κατοχή καί μόνο μετά τόν πόλεμο μάθαμε πώς οἱ Ρουμαῖοι ζοῦν ἀκόμα καί δέν ἔχασαν τή μητρική τους γλῶσσα.
Ἀπό τό 1950 ὀργανώνονται οἱ διαλεκτολογικές καί ἐθνογραφικές ἀποστολές τῆς φιλολογικῆς σχολῆς τοῦ πανεπιστήμιου τοῦ Κιέβου σέ ρουμαιικά χωριά, τῆς περιοχῆς τοῦ Ντονέτσκ.
Γιά νά διευκολυνθεῖ ἡ δημοσίευση τῶν κειμένων ἐπεξεργάστηκε γιά τούς Ρουμαίους μιά καινούργια γραφή ἐπί τῇ βάσει τοῦ ρωσικοῦ ἀλφάβητου.
Ἐμφανίζονται τά πρῶτα ποιήματα (πρωτότυπα καί μεταφράσεις) στά ρουμαιικά. Σιγά,Σιγᾶ σιγά,σιγᾶ ἀρχίζει τό καινούργιο στάδιο τῆς τωρινῆς ἀναγέννησης τοῦ ρουμαιικοῦ πολιτισμοῦ.
Τά ἀποτελέσματα τῶν ἐπιστημονικῶν ἀποστολῶν ἐξασφάλισαν γιά μας τή δυνατότητα τῆς γλωσσολογικῆς μελέτης τῶν ἑλληνικῶν ἰδιωμάτων τῆς ἀνατολικῆς Οὐκρανίας.
Σύμφωνα μέ τήν ἰδέα τῆς ὀρθογραφίας τῆς καινούργιας γραφῆς τῶν ἑλληνικῶν ἰδιωμάτων τῆς Οὐκρανίας, ἐπεξεργαζομένης ἐπί τῇ βάσει τοῦ ρωσικοῦ ἀλφάβητου, ἡ ὀρθογραφία αὐτή ἔπρεπε νά εἶναι συνεπῶς φωνητική. Ὅμως οἱ Ρουμαῖοι συγγραφεῖς -ποιητές καί πεζογράφοι- ἀρκετά συχνά ἀπομακρύνονται ἀπό τίς αὐστηρές ἀρχές τῆς φωνητικῆς ὀρθογραφίας.
Αὐτό ἐξηγεῖται εὔκολα ἀπό τό γεγονός ὅτι οἱ περισσότεροι τούς δέν ἔχουν στοιχειώδεις γλωσσολογικές γνώσεις.
Μ' αὐτόν τόν τρόπο γράφουν στίς ἄτονες συλλαβές τά φωνήεντα ἔ καί ὁ παρ' ὅλο πού στόν προφορικό λόγο τους αὐτά τά φωνήεντα ὑπάρχουν μόνο στίς ἔντονες συλλαβές, ἀλλά στίς ἄτονες μετατρέπονται σέ ἰ καί οὐ.,οὗ. Ἡ ἐσφαλμένη αὐτή ὀρθογραφία ὀφείλεται στήν ἐπιρροή τῆς ρωσικῆς ἱστορικο-ἐτυμολογικῆς ὀρθογραφίας τήν ὁποία ἐκεῖνοι ἔμαθαν στά σχολεῖα.
Γενικά, ὅποιος διαβάζει τά ρουμαιικά κείμενα μπορεῖ νά βρεῖ σ' αὐτά πολλές ἀσυνέπειες καί ἀτομικές ἰδιοτροπίες. Πρέπει νά μή λησμονήσει κανείς ὅτι πρόκειται ὄχι γιά μιά ὑποταγμένη σέ κανονισμό γλῶσσα, ἀλλά γιά γλωσσικά ἰδιώματα.
Τό σημερινό ἀλφάβητο τῶν Ρουμαίων
Ἡ χρησιμοποίηση ἐδῶ τῆς φωνητικῆς μεταγραφῆς ἐπί τῇ βάσει τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφάβητου θά ἀπαιτοῦσε τήν ἐφαρμογή διάφορων διακριτικῶν. Γι' αὐτόν το λόγο πήραμε ἀπόφαση νά χρησιμοποιήσουμε ἐδῶ τήν κοινῶς παραδεδεγμένη γιά τά γλωσσικά ἰδιώματα τῶν Ἑλλήνων τῆς Οὐκρανίας γραφή στήν ὁποία χρησιμοποιοῦνται τά στοιχεῖα τοῦ ρωσικοῦ ἀλφάβητου.
Αὐτό τό ἀλφάβητο ἐφαρμόζεται τώρα (μετά τόν Πατριωτικό πόλεμο 1941-1945) γιά ὅλα τά κείμενα τῶν γλωσσικῶν ἰδιωμάτων τῶν Ρουμαίων
Ἀναφέρουμε αὐτό τό ἀλφάβητο μέ τίς χρειαζούμενες ἐπεξηγήσεις:
Aa - ἅ, Β6 -μπ, Ββ -β, Γγ- γ, Γκ γκ -γκ,}\u - ντ, Ee - γιέ, Ee - γιο, 33-ἔ, >Κ>κ - ζ (ἀπαντᾶ στά γαλλικά j ἡ g μπροστά στά φωνήεντα, π.χ.jour, Georges), 33 -ζ, Μή - /, Μίί - / (ἀπαντᾶ στό ἀγγλικό y π.χ. you), Κκ - κ, Jin -λ, Mm-μ, 1 Ἰη - ν, Ὀο - ὁ, Ππ -π, Ρρ -ρ, Cc - ἅ, Ττ - τ, Yy - οὐ,οὗ, Φφ - φ, Χχ - χ, Uu - το, Mm - too (ἀπαντᾶ στό ἀγγλικό Ch, π.χ. Charles), 11 Ἰιιι - ὀο (ἀπαντᾶ στό ἀγγλικό sh, π.χ. shop), LUm - στό (στήν οὐκρανική προφορά), IOto - γιου, Ἡ» - γιά.
Νομίζουμε πώς κάθε Ἕλληνας γλωσσολόγος πού ἐνδιαφέρεται γιά τά γλωσσικά ἰδιώματα τῶν Ἑλλήνων τῆς περιοχῆς Ντονέτσκ τῆς Οὐκρανίας πρέπει νά γνωρίζει τά στοιχεῖα τοῦ ρωσικοῦ ἀλφάβητου γιά νά μπορεῖ νά διαβάζει τά κείμενα τῶν μεταπολεμικῶν ἐκδόσεων. Ἐπίσης ἡ γνωριμία τῆς ρωσικῆς γλώσσας (ἐν μέρει καί τῆς οὐκρανικῆς) εἶναι ἀπαραίτητη γιά τή σπουδή τῶν γλωσσικῶν ἰδιωμάτων τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ τῆς σημερινῆς Οὐκρανίας.
Ἡ ταξινόμηση τῶν γλωσσικῶν ἰδιωμάτων
Ἡ ἀναγκαστική μετανάστευση τοῦ χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ (καί προπάντων τῶν Ἑλλήνων) ἀπό τήν ταταροκρατούμενη Κριμαία στά νότια μέρη τῆς σημερινῆς Οὐκρανίας ἔμπαινε στά κατακτητικά σχέδια τῆς ρωσικῆς κυβέρνησης, μέ ἐπικεφαλῆς τήν αὐτοκρατόρισσα Αἰκατερίνη II πού προετοίμαζε τήν κατοχή τῆς Κριμαίας καί κατάργηση τῆς ἐξουσίας των Χάνων πού ἐξαρτώνταν ἀπό τούς Τούρκους.
Μέ αὐτό τό τρόπο οἱ Ἕλληνες τῆς περιοχῆς τοῦ Ντονέτσκ τῆς Οὐκρανίας, πού στά τέλη τοῦ 18ου αἰῶνα μετανάστευσαν ἀπό τήν Κριμαία, τώρα διαιροῦνται στούς ἑλληνόφωνους Ρουμαίους καί στούς ταταρόφωνους Οὐρούμ. Αὐτές οἱ ὀνομασίες δείχνουν προφανῶς τήν προέλευσή τους ἀπό τούς Ἕλληνες τῆς ἐποχῆς τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας ἤ τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους.
Παρ' ὅλες τίς διαφορές τῶν γλωσσικῶν τους ἰδιωμάτων ὅλοι οἱ Ἕλληνες αὐτοί ἔχουν τά ἴδια ἔθιμα, τήν ἴδια πατροπαράδοτη χριστιανική θρησκεία, τά ἴδια χριστιανικά ὀνόματα. Οἱ περισσότεροι εἶναι οἱ ἑλληνόφωνοι Ρουμαῖοι.
Εἶναι καταφανές πώς οἱ ἑλληνόφωνοι Ρουμαῖοι καί κατά τή διαμονή τους στήν Κριμαία δέν εἶχαν γλωσσική ἑνότητα καί μιλοῦσαν στά διάφορα γλωσσικά ἰδιώματα.
Ἕνας ἀπό τούς πρώτους ἐρευνητές τῶν ἰδιωμάτων τους, τό ἐπίτιμο μέλος τῆς Ἀθηναϊκῆς ἀκαδημίας, καθηγητής τοῦ πανεπιστημίου τοῦ Λένινγκραντ Ι.Ι. Σοκολόβ καθιέρωσε τή διαίρεση αὐτῶν τῶν ἰδιωμάτων στίς πέντε βασικές ὁμάδες:
1. Οὔρζουφ (Πριμόρσκογε) καί Γιάλτα (Γιαλίτα) - τά παραθαλάσσια χωριά στήν παραλία τῆς Ἀζοφικής θάλασσας.
2. Στύλα, Κωνσταντινούπολη καί Μεγάλο Γιανίσολ (Βελίκα Νοβοσίλκα), τά χωριά τῆς ἐνδοχώρας μέσα στή στέπα.
3. Μεγάλη Καράκουμπα (Ραζντόλνο-γέ), Νέα Καράκουμπα (Κράσναγια Πολιάνα) καί Μπουγάς (Μαξίμοβ-κά).
4. Σαρτανά (Πριμόρσκογε), Τσιερμαλύκ (Ζαμόζνογε) καί Μακεδονοβκα.
5. Τσερντακλύ (Κρεμενίβκα), Μικρό Γιανίσολ (Κουίμπυσσοβο) καί Νέο Γιανίσολ.
Αὐτή ἡ ταξινόμηση ἀντικαθρεφτίζει τίς φωνητικές καί μορφολογικές διαφορές τῶν γλωσσικῶν ἰδιωμάτων αὐτῶν τῶν χωριῶν.
Στήν περιγραφή μας τῆς γλώσσας τῶν ἑλληνικῶν κατοικήσιμων σημείων (χωριῶν καί κωμοπόλεων) τῆς ἀνατολικῆς Οὐκρανίας χρησιμοποιοῦμε τόν ὅρο τά γλωσσικά ἰδιώματα γιά νά ὑπογραμμίσουμε πώς ὅλα αὐτά τά ἰδιώματα ἀποτελοῦν μιάν ἑλληνική διάλεκτο διαφορετική ἀπό τήν ποντιακή διάλεκτο τοῦ Καυκάσου καί τῶν μεταναστῶν ἀπό τη Μικρασία καί ταυτόχρονα ἔχουν μερικές ἰδιομορφίες τῶν διαλέκτων τῆς Βόρειας Ἑλλάδας.
Ἀκριβῶς αὐτό μᾶς ἐπιτρέπει νά ὀνομάζουμε τό σύνολο τῶν γλωσσικῶν ἰδιωμάτων γιά τά ὁποῖα ἐδῶ γίνεται λόγος μιά χωριστή διάλεκτο ἀνάμεσα σέ ἄλλες νεοελληνικές διαλέκτους.
* Τό ἄρθρο αὐτό ἀποτελεῖ μέρος τῆς εἰσαγωγῆς τῆς μελέτης τοῦ συγγραφέα: Γενική Ἐπιθεώρηση τῶν γλωσσικῶν ἰδιωμάτων τῶν Ἑλλήνων τῆς Οὐκρανίας. Ὁ Α. Α. Μπιελιέτσκι (1912-1995) ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς μεγαλύτερους γλωσσολόγους καί ἑλληνιστές τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης καί ἕνας ἀπό τούς πιό θερμούς ὑποστηρικτές τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν στήν ἑλληνική καί τά ποιήματα του ἀπό τίς ἐκδόσεις Κουκκίδα σέ ἐπιμέλεια τοῦ Σωτήρη Δημόπουλου.
Ὁ Μπελέτσκι καί ἡ σύζυγός του Τατιάνα Τσερνισσόβα διενήργησαν διαλεκτολογικές ἀποστολές τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Κιέβου στά ἑλληνικά χωριά τῆς Ἀζοφικής, ἀπό τήν δεκαετία τοῦ 1950, σπάζοντας τήν σιωπή γιά τήν ὕπαρξή τους, πού εἶχε ἐπιβάλει ἡ σταλινική τρομοκρατία ἀπό τό 1937. Ὁ Μπελέτσκι ἀνάμεσα στά ποιήματα πού ἔγραψε στήν ἑλληνική γλῶσσα συγκαταλέγονται καί κάποια πού ἀναφέρονται σέ αὐτά τά ταξίδια, ὅπως τό παρακάτω:
Οἱ πρῶτοι στήν ἀοριστία
Δέν σέ πίστευα πώς ὑπάρχουν ἀκόμα
κάπου μακριά στήν ἀνατολή
ὁλάκερα ἑλληνικά χωριά
ὅπου οἱ Ἕλληνες μιλοῦν ἑλληνικά.
Πήγαμε ἐκεῖ μέ μερικούς μαθητές μας
καί ἀκόμα στό δρόμο ἄκουσα
τόν ὁδηγό τοῦ φορτηγοῦ μας
νά λέει σέ κάποιον πού στεκόταν δίπλα
-φέρου πίβο! (Φέρνω μπύρα...)
καί ἔμοιαζε μέ τά ἑλληνικά.
Σάν φτάσαμε σ' ἕνα χωριό
πού οἱ ντόπιοι τό λέγαν Τσερντακλί
ἄκουσα τή φωνή κάποια γυναῖκας,γυναίκας
πού φώναξε στήν κόρη της
-Φσάλ τ' μπόρτα! (Κλεῖσε τήν πόρτα...)
Ἦταν στό ἰδίωμα τοῦ χωριοῦ.
Καί ὅταν ξάπλωσα τή νύχτα καταγῆς
μπροστὰ σέ μιά χωριάτικη καλύβα
ἄκουσα τή φωνή τοῦ νοικοκύρη
πού πρόφερε μέ σιγανή φωνή -ἀρανό...
Καί εἶδα ἐκεῖ ψηλά ἀπό πάνω μου
τόν μαῦρο κι ἔναστρο οὐρανό.
Ἦταν ἡ πρώτη νύχτα σε
ἑλληνικό χωριό τῆς Οὐκρανίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου