13 Οκτ 2020

Ὁ θάνατος τοῦ Παύλου Μελᾶ στό Δημοτικό τραγούδι καί τήν ποίηση

Γράφει ἡ Ἀρχοντία Βασ. Παπαδοπούλου 
13 Ὀκτωβρίου 1904, ὀ Παῦλος Μελάς βρίσκεται στήν Στάτιστα (σήμερα χωριό Μελάς) καί προδίδεται ἀπό τήν ὁμάδα τοῦ Βούλγαρου Μητρο - Βλάχου στούς Τούρκους. Ἐκεῖ, τραυματίστηκε θανάσιμα καί ἄφησε τήν τελευταία του πνοή. 
Ἀξιωματικός τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ, συγκλονισμένος ἀπό τίς βιαιότητες ἐναντίον τῶν Ἑλλήνων τῆς Μακεδονίας καί μετά τόν ἀτυχῆ πόλεμο τοῦ 1897, θεώρησε καθῆκον του καί ἔθεσε σκοπό τῆς ζωῆς του τήν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας καί τήν ἐνσωμάτωσή της στό ἑλληνικό κράτος. 
Μέ τό ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας, μπῆκε κρυφά καί ἀνεπίσημα στήν Μακεδονία καί ὀργάνωσε τόν Ἀγώνα μέ ἄλλους Ἕλληνες ἀξιωματικούς, Κρῆτες ἐθελοντές, ντόπιους κατοίκους, ἱερεῖς, Μητροπολίτες, τόν Μητροπολίτη Καστοριᾶς... Γερμανό Καραβαγγέλη. Ἔδωσε τόσο θάρρος μέ τά κατορθώματά του, στούς Μακεδόνες, ὥστε ἡ παρουσία του καί μόνο ἀνακούφιζε τούς δεινοπαθοῦντες ἀμάχους. 

Ἔτσι, ἔγινε τραγούδι, ὅπως οἱ Κλέφτες τό 1821, στό στόμα ἑκατοντάδων χιλιάδων Μακεδόνων, πού ὑμνοῦσαν καί εὐγνωμονοῦσαν, τόν πρόμαχο τοῦ ἀγώνα τους, μέ τό κυριότερο ἐθνικό ἐκφραστικό μας μέσο, τό Δημοτικό τραγούδι. 
Ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας τροφοδότησε καί ἐμπλούτισε καί πάλι τά ἱστορικά δημοτικά τραγούδια τοῦ λαοῦ μας. Στό ἑπόμενο τραγούδι ἀπό τήν Σιάτιστα τῆς Μακεδονίας συναντοῦμε ἕναν διάλογο μεταξύ τοῦ Μελᾶ καί κοριτσιῶν ἀπό τήν Μακεδονία. Λιτός, χαρισματικός ἐκφραστικά καί νοηματικά διάλογος πού δείχνει ἄμεσα τό θάρρος πού ἐνέπνεε ἡ παρουσία του καί μόνο.. 

-Κορίτσια ἀπό τήν Καστοριά κι’ ἀπ’ τή Μακεδονία 
κάτι θά σᾶς ρωτήσω ἐγώ, πέστε μου τήν ἀλήθεια, 
μήν νά ΄ν ‘ οἱ Τοῦρκοι στά βουνά κ’ οἱ Βούλγαροι στούς λόγγους; 
-Ποιός εἶσ’ ἐσύ ποῦ μᾶς ρωτᾶς γιά πές μας τά’ ὄνομά σου; 
-Ἐγώ εἶμ’ ὁ Παῦλος ὁ Μελάς στόν κόσμο ξακουσμένος 
-Γέμισαν Τοῦρκοι τά χωριά καί Βούλγαροι τούς λόγγους. 

Ὁ θάνατός του ὑπῆρξε βαρύτατο πλῆγμα γιά τούς Ἕλληνες τῆς Μακεδονίας καί συγκλόνισε ὅλο τόν ἑλληνικό λαό, πού τόν θρήνησε καί τόν μοιρολόγησε μ’ ὅλες του τίς ἐκφράσεις. 
Τραγούδι τῆς περιοχῆς Φιλιππαίων Γρεβενῶν, ἀκοῦμε νά τόν κλαίει μ’ ἕναν θρῆνο ἀξιοπρεπῆ, ὅπως θρηνοῦσαν τούς Κλέφτες καί τούς Ὁπλαρχηγούς τοῦ 1821. Ὑπάρχει ἡ διήγηση, ὁ χαρακτηριστικός διάλογος, τό ὑπερφυσικό καί ἡ συμμετοχή τοῦ ζωϊκοῦ κόσμου στόν θρῆνο. Ὁ Μελάς, ἐδῶ, γνωρίζει ὅτι τόν κλαίει ὁλόκληρη ἡ πατρίδα, ἀλλά περισσότερη ἔμφαση δίδεται στόν θρῆνο τῶν πουλιῶν καί μάλιστα τῶν χελιδονιῶν. Τά χελιδόνια στήν Δημοτική μας ποίηση συμβολίζουν τήν Ἄνοιξη – τό ἄγγελμα τῆς ἀνάστασης τοῦ ἔθνους. 

«Λεβέντης ἐξεκίνησι ‘ ποῦ μέσ’ ἀπ’ τήν Ἀθήνα 
ποῦ δέν ψηφίζει τή ζωή, νά φέρ’ τή λευθερία. 
Στήν Καστοριά βαρέθηκε, στή Στάτιστα τ’ αὐλάκι 
-Μάννα μ’, δέν θέλω κλιάματα, δέν θέλω μοιργιολόγια 
μένα μου κλαίγουν τά πουλιά, μοῦ κλαῖν τά χελιδόνια 
κλαίει καί ἡ γυναίκα μου καί ὅλη ἡ πατρίδα». 

Διακρίνουμε θαυμασμό καί εὐγνωμοσύνη στό πρόσωπο τοῦ νεκροῦ, πλέον, ἥρωα μέ τό οὐσιαστικό «λεβέντης» καί τήν ἔκφραση «πού δέν ψηφίζει τή ζωή», ὄπως ἀκόμη καί τήν πίστη στήν τελική νίκη τοῦ ἀγώνα μέ τήν ἀναφορά τῶν χελιδονιῶν. 
Ὁ θάνατός του δέν πτόησε τούς συνεχιστές τους καί ὁ συγκρατημένος θρῆνος ἀναδεικνύει, τελικά, τόν σκοπό τῆς θυσίας. Συγκλόνισε, ὅμως τό πανελλήνιο καί μαζί ἐπωνύμους ποιητές, ὅπως ὁ Γεώργιος Σουρῆς καί ὁ Κωστής Παλαμᾶς. 
Τό φύλλο τῆς 23ης Οκτωβρίου 1904, τῆς ἔμμετρης ἐφημερίδας «Ο ΡΩΜΙΟΣ» τοῦ Γ. Σουρῆ, εἶναι ἀφιερωμένο στόν Μακεδονομάχο ἥρωα, μέ τόν ξεχωριστό τρόπο τοῦ ποιητῆ. Ὡς κύριο ἄρθρο, ἡ ἐφημερίδα προτάσσει ἕνα ἑξάστροφο ποίημα πού ἐπιγράφεται «ἕνα δάκρυ μας κυλᾶ γιά τόν Παῦλο τόν Μελά» καί συνεχίζει ἡ ἐφημερίδα μέ τόν διάλογο τῶν Φασουλή καί Περικλέτου (ἡ κοινή Γνώμη γιά τόν Γ. Σουρῆ) μιλώντας γιά τήν δράση του. 

Ὁ Σουρῆς στήν α’ στροφή ἀναγγέλλει τόν θάνατο τοῦ Μελᾶ καί τήν περιπετειώδη ταφή του, σ’ ἕνα μόνο στίχο καί χρησιμοποιεῖ οὐσιαστικά καί ἐπίθετα ἀρεστά καί στήν δημοτική μας ποίηση ὅπως «παλληκάρια» καί «πανώριο». Τό δέσιμο τῆς ἔκφρασης «πανώριο παλληκάρι» ἦταν τό ἰδεῶδες γιά νά σημειώσει τήν πρόσφατη θυσία πού προστέθηκε στίς ἄπειρες ἄλλες γιά τήν ἀπελευθέρωση τῆς μακεδονικῆς γῆς, τήν ὁποίαν ἀλληγορικά παρουσιάζει ὡς σκλάβα μαυροφόρα πού πενθεῖ γιά τόν θάνατο ἑκατοντάδων παιδιῶν της. 

«Τόν Ζέζα τόν γνωρίσατε, τόν ἴδατε τόν Μίκη, 
Ποῦ σήμερα λαχτάρησε βουνό καί ἁρματολίκι; 
Κοντά σέ κάποιαν ἐκκλησιά, χωριοῦ προσκυνητάρι, 
Ποῦ παλληκάρια θάψανε πανόριο παλληκάρι, 
Χλωρή δαφνούλα φύτρωσε νά στεφανώσει τώρα, μία σκλάβα μαυροφόρα. 

Στήν β΄ στροφή χρησιμοποιεῖ σκληρά ἔντονες ἀντιθέσεις γιά νά ὑποδηλώσει τήν δυναμική παρουσία τοῦ Μελᾶ στήν ἐμψύχωση τῶν Μακεδόνων 

«Στά ματωμένα σπλάχνα της τήν ὠμορφιά του θάβει 
Κι’ ἀπ’ τήν σβυσμένη του ματιά, 
Πῆραν ψυχή, πῆραν φωτιά 
Ξεψυχισμένοι σκλάβοι» 

Γιά νά τιμήσει τόν ἥρωα ὁ Σουρῆς χρησιμοποιεῖ ἁπλές λέξεις, συνδυασμένες κατάλληλα. Δέν χρειάζεται πλοῦτος ἐπιθέτων γιά τόσο μεγάλη θυσία. Συναντοῦμε τήν χαρμολύπη μέσα ἀπό τήν ἐκφραστική ἁπλότητά του. 

«Τί στρατιώτης ἔπεσε στή γῆ της ζηλευτός! 
Λυπᾶται, μά καί χαίρεται κανείς μέ τόν χαμό του. 
Τιμῆς καί δόξης θάνατος, ὁ θάνατος αὐτός, 
Μπροστά στήν τόση δόξα του ξεχάνεις τόν χαμό του». 

Κατά τήν δ΄ στροφή φθάνουμε στόν ὅρκο τῆς συνέχισης τοῦ ἀγώνα του μέ συμπαράσταση τῶν Κλεφταρματωλῶν τοῦ 1821, τῶν ὁποίων ἡ ἐπιταγή γιά ἀπελευθέρωση ὁλόκληρου τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου ἔμεινε ἡμιτελής. 

«Τιμή στοῦ Ζέζα τό σπαθί, στοῦ Μίκη τό ντουφέκι, 
Κι’ ὁ Λεπενιώτης ἄστραψε κοντά του κι’ ὁ Βλαχάβας 
Κι’ ἐκλείσανε τά χείλη του μ’ ἕνα φιλί τῆς σκλάβας». 

Στήν ε’ στροφή ὁ Σουρῆς ἀναφέρεται μέ χαρακτηριστική συντομία καί μέσα σέ τέσσερις μόνο στίχους στό γεγονός τῆς προσπάθειας ἀφελληνισμοῦ τῆς Μακεδονίας. Τά πρῶτα θύματα αὐτῆς τῆς πολιτικῆς ὑπῆρξαν οἱ ἱερεῖς καί οἱ διδάσκαλοι. 

«Δάσκαλοι, πού τίς σάρκες των ἐσπάραξαν κοράκοι, 
Παπάδες ἐθνομάρτυρες, πού ψήθηκαν σάν Διάκοι, 
Χειροπιασμένοι ἔζωσαν νά δοῦν τό λείψανό του 
Κι’ ἐσχίσανε τό ράσο των νά γίνει σάβανό του. 
Χρυσή ψυχή, πού πήγαινες τόν θάνατο νά λάχης, 
Ἀπό μαρτύρων στόματα χίλια συχώρια νάχεις». 

Μ’ αὐτή τήν ὁλόψυχη εὐχή τελειώνει ὁ Σουρῆς τό ἀφιέρωμα στό θάνατο τοῦ Παύλου Μελᾶ, δείχνοντας τήν πιό βαθειά εὐγνωμοσύνη. 
Δύο ἡμέρες ἀργότερα, τήν 25η Οκτωβρίου 1904, ὁ Κωστής Παλαμᾶς δημοσίευσε στήν ἐφημερίδα «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ» ποίημα ἀφιερωμένο στόν Παῦλο Μελά. Ἐδῶ, μποροῦμε νά διαπιστώσουμε ὁμοιότητες μεταξύ τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ ἀπό τά Γρεβενά καί τοῦ λογίου ποιήματος τοῦ Παλαμᾶ. 
Οἱ τέσσερις πρῶτοι στίχοι συνδυάζουν θρῆνο καί τρυφερότητα σέ ὕφος δημοτικοῦ τραγουδιοῦ. Ἡ ἀλλαγή τοῦ τόνου πρός τό σκληρότερο ἀμέσως μετά, ἀπευθύνεται στήν γενναιότητα τοῦ ἥρωα. 

Τέλος, ὁ Παλαμᾶς, ἀναφέρεται «στήν πλατειά γῆ τοῦ ὀνείρου μας», τήν ἀλύτρωτη Μακεδονία καί προφητικά ἀναγγέλλει ὅτι ἡ στιγμή τῆς ἀπελευθέρωσής της εἶναι πιά κοντά καί ἡ θυσία τοῦ Μελᾶ καί τόσων ἄλλων μακεδονομάχων τήν καθιστοῦν ἐπιτακτικότερη. 
Μέ ἔκφραση ἁπλή, λιτή, εὐλαβική, πυκνή σέ νοήματα, μέ ὀπτικοακουστικές εἰκόνες ἔντονων συναισθημάτων, σκληρές καί ἀμείλικτες ἀντιθέσεις γιά τόν Ἄνθρωπο καί Πολεμιστή Μελά («χλωρό χορτάρι», «πανάλαφρος ὕπνος», «τοῦ Ἀπρίλη τά πουλιά» καί «σκληροῦ χειμώνα οἱ καταρράχτες», «τουφεκιοῦ ἀστραπόβροντα καί σάν πολέμου κράχτες») σέ γλώσσα δημοτική καί σέ δεκαπεντασύλλαβο στίχο (στίχο τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν, ἐπονομαζόμενος «ἐθνικός στίχος») ὁ ἐθνικός μας ποιητής ἀποχαιρετᾶ τόν Παῦλο Μελά καί ἔμμεσα ὑπόσχεται τήν ἐλευθερία τῆς Μακεδονίας. 

«Σέ κλαίει λαός. Πάντα χλωρό νά σιέται τό χορτάρι, 
Στόν τόπο πού σέ πλάγιασε τό βόλι, ὤ παλλικάρι. 
Πανάλαφρος ὁ ὕπνος σου· τοῦ Ἀπρίλη τά πουλιά 
Σάν τοῦ σπιτιοῦ σου νά τ’ ἀκοῦς λογάκια καί φιλιά, 
Καί νά σοῦ φτάνουν τοῦ σκληροῦ χειμώνα οἱ καταρράχτες 
Σάν τουφεκιοῦ ἀστραπόβροντα καί σάν πολέμου κράχτες. 
Πλατιά τοῦ ὀνείρου μας ἡ γῆ κι’ ἀπόμακρη· γέρνεις ἐκεῖ καί σβεῖς γοργά. 
Ἱερή στιγμή. Σάν πιό πλατιά τή δείχνεις καί τή φέρνεις σάν πιό κοντά». 

«Ὁ θρῆνος του βρῆκε ἐδῶ» θά πεῖ ἀργότερα ὁ Κων/νος Τσάτσος γιά τόν Παλαμά, «μία κλασική, λιτή, μίαν ἄψογη, καθαρότατη ἔκφραση». 

* Ἡ Ἀρχοντία Βασ. Παπαδοποῦλου εἶναι Ἱστορικός - Φιλόλογος

2 σχόλια:

  1. Πήγε για να πεθάνει...

    ατρόμητος...

    ξέροντας πως,
    ουσιαστική βοήθεια...
    δεν μπορούσε να υπάρξει!

    Έ λ λ η ν α ς !

    Μάς... ελέγχει...!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Πρός τό παρόν μάς "ελέγχει" ο κούλης
    ο απίστευτος...!!!

    ΑπάντησηΔιαγραφή

ΚΑΝΤΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟΥ ΜΑΣ.