Ὅμηροι αὔξοντος πρωτογονισμοῦ

τοῦ Χρίστου Γιανναρᾶ

Κάτι ἔχει ἀλλάξει στή συμπεριφορά μας. Στή συμπεριφορά τοῦ μισοῦ ἑλλαδικοῦ πληθυσμοῦ τουλάχιστον –δηλαδή τῶν κατοίκων τοῦ λεκανοπεδίου– ἴσως καί εὐρύτερα. 

Οἱ ἀλλαγές στή συμπεριφορά συντελοῦνται «ἀνεπαισθήτως», δύσκολα τίς ἐντοπίζουμε ὅσο «ἡ πόλις μᾶς ἀκολουθεῖ», ὅσο γυρνᾶμε «στούς ἴδιους δρόμους, στές ἴδιες γειτονιές, στήν κώχη τούτη τή μικρή». Πρέπει νά συμβεῖ μία ἔστω καί ἐφήμερη ἀπομάκρυνση, μετάθεση στό τοπικά καί τροπικά διαφορετικό, νά εἶναι καί τεταμένη ἡ εὐαισθησία, γιά νά «ἀστράψει» ὁ νοῦς, νά δοῦμε τήν ἀλλαγή. 

Στή συμπεριφορά ἀντανακλᾶται ἡ νοο-τροπία (ὁ τρόπος τοῦ νοεῖν)... Πρῶτα ἀλλάζει ὁ τρόπος πού καταλαβαίνουμε τή ζωή καί τά πραγματικά της δεδομένα, καί ὕστερα προσαρμόζεται στήν ἀλλαγή ἡ συμπεριφορά ἀθέλητα, ἀντανακλαστικά. Καί μοιάζει νά ὑπάρχουν δύο κυρίως τρόποι συμπεριφορᾶς, δύο τρόποι νά σκέφτεται καί νά ἐνεργεῖ ὁ ἄνθρωπος: Ὁ τρόπος τῆς χρήσης καί ὁ τρόπος τῆς σχέσης. Ἀσφαλῶς διαπλέκονται οἱ δύο τρόποι, συνυπάρχουν. Ἀλλά καί διαβαθμίζεται ἡ προτεραιότητα: τῆς χρήσης ἤ τῆς σχέσης – ἡ διαβάθμιση κλιμακώνει τά ἐπίπεδά της κατά κεφαλήν καλλιέργειας, τελικά καί τή διαφοροποίηση τῶν πολιτισμῶν. 

Ἡ προτεραιότητα τῆς χρήσης δηλώνει προβάδισμα τῆς ἀτομοκεντρικῆς ἀνάγκης: τῶν ἐνορμήσεων αὐτοσυντήρησης, κυριαρχίας, ἡδονῆς. Βλέπω καί ἀξιολογῶ τό κάθε τί γύρω μου, ἀνθρώπους καί πράγματα, μέ πρώτιστο κριτήριο (ἴσως ἀσυνείδητο) τό πόσο χρήσιμα εἶναι γιά τό ἄτομό μου, πόσο μποροῦν νά ἱκανοποιήσουν τήν ἐνστικτώδη ἀνάγκη μου γιά αὐτεξασφάλιση, ἐπιβολή, ἀπόλαυση. Εἶμαι ὑποταγμένος (ἀνεπίγνωστα, δίχως λογικό ἔλεγχο) στήν ἀπρόσωπη φυσική ἀνάγκη, ὑποχείριό της ἀνάγκης, συμπεριφέρομαι μέ ἀντανακλαστικά καταναγκασμοῦ στήν ἰδιοτέλεια. Ἡ προτεραιότητα τῆς σχέσης δηλώνει ἐλευθερία ἀπό τήν ἀναγκαιότητα τῆς ὁρμῆς: Γιά νά πετύχω σχέση, μέ κάποιον ἤ μέ κάτι, πρέπει νά δεχθῶ καί νά σεβαστῶ τήν ἑτερότητά του: τό γεγονός ὅτι εἶναι κάτι ἄλλο ἀπό προέκταση τοῦ ἐγώ μου, ἔχει τή δική του ὕπαρξη, τίς δικές του ἀνάγκες. Κατορθώνω σχέση, ὅταν ἐλεύθερα παρακάμπτω τήν ἰδιοτέλειά μου, ἐπειδή ὁ ἄλλος ἤ τό ἄλλο μέ ἐνδιαφέρει ὡς αὐτό πού εἶναι καί ὄχι ἐπειδή ἐγώ τό χρειάζομαι. Μόνο ἐλεύθερος ἀπό τίς ἐγωκεντρικές μου ἐνστικτώδεις ἐνορμήσεις μπορῶ νά γνωρίσω πραγματικά τήν ἑτερότητα τοῦ ἄλλου, τήν ἔκπληξη τῆς μοναδικότητάς του. Νά ζήσω τή σχέση, νά ὑπάρξω μέ τήν ἐλευθερία τῆς σχέσης. 

Ὑπῆρξαν πολιτισμοί (συλλογικοί τρόποι τοῦ βίου) θεμελιωμένοι στήν προτεραιότητα τοῦ ἀθλήματος τῆς σχέσης, τῆς κοινωνίας τῶν σχέσεων. Τέτοιον πολιτισμό διαμόρφωσαν γιά πολλούς αἰῶνες οἱ Ἕλληνες. Σήμερα πανανθρώπινος πολιτισμός (τρόπος τοῦ βίου ὅλων μας) εἶναι ἡ χρησιμοθηρία, ὁ ἀτομοκεντρισμός. Μοιάζει ἀκαταμάχητος, γιατί εὐκολύνει καί κολακεύει τά ἀντανακλαστικά της φύσης μας, τίς ἐνστικτώδεις ἐνορμήσεις μας. Κάποιες κοινωνίες, μέ ντρεσάρισμα αἰώνων στή χρησιμοθηρία, κατόρθωσαν νά ἀξιολογήσουν χρηστικά καί τήν ὠφελιμότητα τοῦ ἐλέγχου τῶν ἐγωκεντρικῶν ἐνορμήσεων: νά ἐθιστοῦν στήν εὐγενική συμπεριφορά, στήν πρόθυμη ἀλληλεξυπηρέτηση, στήν πειθαρχία σέ συμφωνημένες ἀρχές – οἱ Ἐλβετοί, οἱ Φινλανδοί, ἴσως καί ἄλλοι. 

Ἐμεῖς, οἱ Μετά-ἕλληνες, δέν κατορθώσαμε τέτοιαν ἐξημέρωση τῆς χρησιμοθηρίας. Ἀπό τή στιγμή πού ἀπολακτίσαμε ὅσα στοιχεῖα ἑλληνικῆς ταυτότητας ἔσωζε ἡ λαϊκή μας παράδοση, υἱοθετήσαμε τήν προτεραιότητα τοῦ ἀτομοκεντρισμοῦ μέ ἀχαλίνωτο πρωτογονισμό. Ὅσο ἐξαλείφονται καί τά ἐλάχιστα ἴχνη (ψυχολογικῆς ἔστω, συναισθηματικῆς) ἑλληνικότητας, ὅσο «ἐκσυγχρονίζονται» τά σχολειά καί ὁ δημόσιος λόγος ἀπό τήν ἀκκιζόμενη ψυχανωμαλία τῶν «ἀποδομιστῶν» καί ἐθνομηδενιστῶν, τόσο πιό ἀσυγκράτητοι γινόμαστε σέ χυδαιότητα συμπεριφορᾶς, σέ κτηνώδη ἰδιοτέλεια. 

Ἀπό χρόνο σέ χρόνο γίνεται πιό φανερή, ἀλλά καί πιό αὐτονόητη ἡ κυριαρχία τοῦ νόμου τῆς ζούγκλας: τό δίκιο τοῦ ἰσχυρότερου, ἡ καταξίωση τοῦ ἐκβιαστῆ, ἡ ἀποτελεσματικότητα τῆς θρασύτητας. Νόμος εἶναι ὁ τσαμπουκάς τοῦ διαδηλωτῆ, τό ἐμπεδωμένουν τά σκολιαρόπαιδα ὀργανωμένα σέ «μαθητικό κίνημα» (!) πρίν ἀκόμη ξετρίψουν στήν ἀνάγνωση καί στή γραφή. Ἡ «κατάληψη», ὁ ἀποκλεισμός τῶν δρόμων εἶναι στό σημερινό Ἑλλαδιστᾶν ἡ αὐτονόητη μορφή «λαϊκῆς πάλης», δηλαδή ὁ κτηνώδης ἐγωισμός τῶν ἀδίστακτων πού ἐξουσιάζουν βασανίζοντας τούς πολλούς. 

«Ἀνεπαισθήτως» αὐτός ὁ πρωτογονισμός τῆς ζούγκλας γίνεται κανόνας γενικῆς συμπεριφορᾶς: Ὁ Μετά-ἕλληνας ὁδηγεῖ, παρκάρει, εἰσορμά στό λεωφορεῖο ἤ στό μετρό, συνωστίζεται μπροστά σέ θυρίδες ἤ γκισέ, μέ τήν ἀφομοιωμένη πεποίθηση ὅτι αὐτός καί μόνο ὑπάρχει ἐπί τῆς γής, μπροστά στό ἐγώ τοῦ πρέπει νά παραμερίζουν ὅλοι. Εἶναι ὁ εὐφυέστερος, οἱ ἄλλοι ὅλοι «κορόιδα» – δέν μοιάζει νά ὑπάρχουν καν ποινές γιά τροχαῖες παραβάσεις ὑπεροπτικῆς ἀναίδειας. 

Καταλαβαίνουμε τή ζωή καί τή συνύπαρξη μέ κατηγορίες ἐξουσίας: πόση ἰσχύ ἐπιβολῆς διαθέτουμε. Δέν μετρᾶνε οἱ σχέσεις πού κατορθώσαμε, ἡ χαρά τῆς προσφορᾶς, ἡ ποιότητα ἡ σαρκωμένη στήν ἀνιδιοτέλεια. Ὁ ἀναιδής, ὁ ἀδίστακτος ἰσχυρός, εἶναι στό Ἑλλαδιστᾶν ἀτιμώρητος. Τιμωρήθηκε ποτέ πολιτικός ἤ συνδικαλιστής ἀκόμα καί γιά κατάφωρα κοινωνικά ἐγκλήματα; Καί ὅταν ὑπάρχουν κάποιοι πού ἀπολαμβάνουν «δικαίωμα» ἀτιμωρησίας, κάθε ἄλλος μέ στοιχειώδη συνέπεια στό «κοινωνικό συμβόλαιο» συμπεραίνει ὅτι ἀποδείχνεται ἀπερίφραστα βλάξ. 

Ὁ ραγδαία συντελούμενος ἐκβαρβαρισμός τῶν συμπεριφορῶν στήν ἑλλαδική κοινωνία σήμερα εἶναι πρόβλημα κυρίως (ἄν ὄχι ἀποκλειστικά) πολιτικό. Δέν ἔχουμε ἄλλον τρόπο νά ἀντιμετωπίσουμε νοσηρά κοινωνικά συμπτώματα παρά μόνο τούς θεσμούς, δηλαδή τήν πολιτική. Ἡ ἠθικολογία εἶναι τόσο ἀνεπαρκής, ὥστε ἡ ἐπίκλησή της νά καταντάει ἀπάτη. Μόνο μέ θεσμικά μέτρα τιθασεύεται, παντοῦ καί πάντοτε, ἡ ἀλογία τῆς ἀντικοινωνικῆς συμπεριφορᾶς, ὁ κτηνώδης ἐγωκεντρισμός. 

Τό πολιτικό σκηνικό της μεταπολίτευσης παρήγαγε ὄχι μόνο τό θεσμικό πλαίσιο τῆς ἀτιμωρησίας κοινωνικῶν ἐγκλημάτων, ὄχι μόνο τό «κλίμα» αὐτονόητης συλλογικῆς δουλοφροσύνης ἀπέναντι στή φασιστοειδῆ ἰταμότητα, ἀλλά καί τήν ἐμφατική προβολή καί ψυχολογική ἐπιβολή τοῦ ἀνθρωπολογικοῦ τύπου μίας θελημένα προκλητικῆς, ἀνεξέλεγκτης ἀναίδειας. Συμβολικές φιγοῦρες τοῦ παλιμβαρβαρικοῦ ἤθους αὐτῆς τῆς περιόδου, καταλύτες γιά τήν καθολική ἐπιβολή νομιμοποίησης καί ἐξωραϊσμοῦ τῆς χυδαιότητας, εἶναι κάποιοι κορυφαῖοι του λαϊκισμοῦ πολιτικοί, κάποιοι τηλεπαρουσιαστές, τιμητές τάχα παρεκτροπῶν καί αὐθαιρεσίας. Γράφουν ἱστορία ντροπιαστικῆς παρακμῆς. Καί ἐπιμένουν θριαμβικά ἀπτόητοι, πλεονεκτικοί σέ φήμη, ἐξουσία, χρῆμα. 

Ὅταν ἡ «δημοκρατία» ταυτίζεται μέ τήν καταξίωση ἀντικοινωνικῶν συμπεριφορῶν, τήν τυραννία τοῦ νόμου τῆς ζούγκλας, σέ ποιό πολίτευμα νά προσβλέψουν οἱ ὅμηροι πολίτες; 

kathimerini.gr