1 Αυγ 2010

Ἡ προσευχή τοῦ Ἁγίου Μαρτίνου

Ἀρχαία μαρτυρία ἀπό τήν Ὀρθοδοξία τῆς δύσης. Ἡ νοερά προσευχή καί ἄσκηση ὑπῆρχαν πάντοτε στήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας
Μία ἀπό τίς σημαντικώτερες ἐνδείξεις ὅτι ὁ Θεός δέν ἐγκατέλειψε ἀκόμη τήν ἀνάξια μᾶς γενεά μέσα στούς πονηρούς αὐτούς καιρούς εἶναι ὅτι παρά τούς συνεχεῖς κλονισμούς καί ἐκτροχιασμούς δέν ἀπωλέσαμε ἀκόμη τήν μυστική μνήμη καί βίωσι τῆς προσευχῆς τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως. Τό ὅτι δέ ἡ ἐπιβίωσις αὐτή ὠδήγησε τελικῶς καί σέ ἀναβίωσι ἀποτελεῖ ἕνα ἀκόμη μέ γαλύτερο σημεῖο τοῦ ἀπείρου πλάτους τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Κυρίου, καθώς καί ἡ νεώτερη θεολογία καί ζωή παρουσιάζει ἐμφανεῖς τάσεις ἀναβαπτίσεως στήν μυστική Παράδοσι, ἀλλά καί ξένοι κύκλοι, Ὀρθόδοξοι καί μή, σπεύδουν διψασμένοι νά μαθητεύσουν στήν σωστική αὐτή διδαχή.

Εἶναι διάχυτη ὅμως καί σέ μας — καί ἀκόμη περισσότερο στούς ξένους — ἡ ἀντίληψις πώς ἡ σημερινή Ὀρθόδοξη πρακτική της προσευχῆς εἶναι μία ἐπί μέρους καί εἰδική παράδοσις τοῦ βυζαντινοῦ μοναχισμοῦ (κυρίως ἀπό τόν 9ο αἰώνα καί μετά) καί ὄχι ἡ γενική καθολική παράδοσις τοῦ...Χριστιανισμοῦ- ἀκόμη δέ περισσότερο πώς ἡ λεγομένη νηπτική παράδοσις τῆς νοερᾶς προσευχῆς ἀποτελεῖ ἁπλῶς προϊόν του ἡσυχαστικοῦ κινήματος τοῦ 14ου αἰῶνος, παρόλο πού οἱ ἴδιοι οἱ ἠσυχασταί δέν ἔπαυσαν ποτέ νά ἐξηγοῦν, πώς ἡ διδασκαλία τούς ἀνάγεται σέ αὐτήν ὅλων τῶν προηγουμένων Πατέρων, βιώθηκε ἀπ' ὅλους τους μεγάλους ἁγίους, παλαιούς καί νέους, ὅσιους καί μάρτυρες, καί διήκει μέχρι τούς Ἀποστολικούς χρόνους, τήν διδασκαλία τῶν Εὐαγγελίων, ἀλλά καί αὐτῆς τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἔτσι καί πολλοί φωτισμένοι νεώτεροι διδάσκαλοι προσπάθησαν καί προσπαθοῦν νά ἄρουν τίς ἠθελημένες αὐτές παρεξηγήσεις καί νά καταδείξουν στόν σύγχρονο κόσμο τήν ἐκπληκτική αὐτή ἑνότητα καί συνέχεια.

Ἡ ἀδιάσπαστη αὐτή ἑνότητα καί συνέχεια τοῦ μυστικοῦ βιώματος τῆς Ἐκκλησίας γίνεται ἀκόμη πιό ἐκπληκτική (καί ἀπροσδόκητη ἴσως), ὅταν ἐπισημαίνεται καί σέ ἔργα ἀρχαίων «Δυτικῶν» Πατέρων ἡ βίους ἁγίων της ἀρχαίας Ὀρθοδόξου Δύσεως, γραμμένους μάλιστα ἀτά λατινικά. Ἐξέχον τέτοιο παράδειγμα εἶναι ὁ βίος τοῦ ἁγίου Μαρτίνου, ἐπισκόπου στήν Ὀρθόδοξη Γαλλία τοῦ 4ου αἰῶνος. Σ' αὐτό τό σύντομο σημείωμα, ἄς μᾶς ἐπιτροπή νά ρίξουμε ἕνα βλέμμα (ἀδιάκριτο ἴσως καί ἀνάρμοστο, ἀλλά πάντως πλῆρες πόθου) στίς σχετικές πτυχές τοῦ βίου του, ὅπως μᾶς τίς παραδίδουν οἱ ἀρχαῖες λατινικές μαρτυρίες.


Ο Ἅγιος.

Ὁ ἅγιος Μαρτίνος ἔζησε μέσα στόν 4ο αἰώνα (316-397) κατά τούς χρόνους τοῦ Μ. Κωνσταντίνου καί τῶν διαδόχων του. Καταγόταν ἀπό Ρωμαϊκή — τότε περιοχή τῆς σημερινῆς Οὐγγαρίας, ἀλλά ἔδρασε ὡς ἐπί τό πλεῖστον στήν Β. Ἰταλία καί κυρίως στήν Γαλατία, δήλ. τήν σημερινή Γαλλία. Ὑπηρέτησε ὡς στρατιωτικός περίπου 25 χρόνια, ἀλλά στή συνέχεια παραιτήθηκε ἀπό πόθο γιά τήν μοναχική ζωή καί ὑπῆρξε ὁ πρῶτος εἰσηγητής τοῦ ὠργανωμένου μοναχισμοῦ στή Δύσι. Παράλληλα ἐξελέγη καί ἐπίσκοπός της πόλεως Τουρώνης (σημερινῆς Τούρ τῆς κεντρικῆς Γαλλίας), ὅπου ἀρχιεράτευσε ἐπί περισσότερο ἀπό 26 χρόνια. Ἡ δράσις τοῦ ὑπῆρξε πολυσχιδής καί, ἕκτος τῶν ἄλλων, ἀνεδείχθη καί μέγας θαυματουργός, ὥστε ἀνέστησε καί νεκρούς. Μετά θάνατον τά θαύματα συνεχίσθηκαν στόν τάφο τοῦ ἀκατάπαυστα ἐπί αἰῶνες, καί μάλιστα καί μετά τήν ἐγκατάστασι τῶν Φράγκων στίς περιοχές ἐκεῖνες. Σιγά-σιγά ἔγινε ὁ δημοφιλέστερος ἅγιος της Δύσεως καί τιμήθηκε μέ χιλιάδες ναούς, ἀλλά σήμερα τό ἱστορικό του πρόσωπο ἔχει ὑποστή ποικίλες ἀλλοιώσεις, οἱ ὁποῖες ἄλλωστε ἐκφράζουν καί τίς γνωστές παρεκκλίσεις τοῦ «Δυτικοῦ» Χριστιανισμοῦ.

Διαβάζοντας λοιπόν τίς ἀρχαῖες μαρτυρίες γιά τόν βίο αὐτοῦ ἀκριβῶς τοῦ ἅγιου, τόν βλέπουμε νά ἁγιάζεται καί νά θεοῦται μέσα ἀπό τίς ἴδιες ἀκριβῶς πρά κτικές, πού ἀποτελοῦν μέχρι καί σήμερα τήν πνευματική παράδοσι τῆς Ὀρθοδοξίας, ἐνῶ στή Δύσι ὄχι μόνο ἔχουν ἀθετηθῆ, ἀλλά καί θεωροῦνται πλέον δεισιδαι μονίες καί προσθῆκες τῶν Ἀνατολικῶν. Ρίγη συγκινήσεως διαπερνοῦν τόν ἀνά γνώστη τῶν ἀρχαίων αὐτῶν μαρτυριῶν, ὁ ὅποιος ἀντιλαμβάνεται ἀμέσως τήν ἰδιαίτερη βαρύτητα καί σημασία τους. Ἐδῶ θά ἀναφερθοῦμε μόνο στήν προσωπική βίωσι τῆς προσευχῆς ἀπό τόν ἅγιο, μία καί ἡ κοινή λατρεία εἶναι μᾶλλον θέμα τῆς Λειτουργικῆς.


Ἡ πρακτική της περιστασιακῆς προσευχῆς.

Σκηνές προσευχῆς μπροστά σέ δύσκολες περιστάσεις καί κυρίως πρίν ἀπό θαυματουργίες ἀπαντοῦν πολύ συχνά μέσα στόν βίο τοῦ ἁγίου Μαρτίνου. Ἐντύπωσι ὅμως προκαλεῖ τό γεγονός ὅτι σχεδόν πάντοτε προτιμᾶ μία στάσι, πού μπορεῖ τελικά νά ἀποδοθῆ στά ἑλληνικά μέ τό ρῆμα προσπίπτει. Πρόκειται γιά τήν λατινική λέξι prosternitur (=καταστρώννυται, στρώνεται κάτω). Ἀκόμη σήμερα στήν oρθόδοξη παράδοσι ὁμιλοῦμε γιά στρωτές μετάνοιες! Ἡ στάσις αὐτή θεωρεῖται σκανδαλώδης ἀπό τόν σύγχρονο κόσμο, ἐνῶ βιώνεται μέ ἀδιάσπαστη συνέχεια στήν Ὀρθοδοξία καί συναντᾶται κατά κόρον καί στήν εἰκονογραφία, ὅπως π.χ. στούς μαθητές στήν Μεταμόρφωσι, στίς Μυροφόρους στό «Χαίρετε», στήν Μαρία στήν Ἀνάστασι τοῦ Λαζάρου καί σέ μεγάλο πλῆθος ἄλλων παραστάσεων. Ἄλλωστε σήμερα ἕνας σεβαστός ἀριθμός μεγάλων (στρωτῶν) μετανοιῶν ἀποτελεῖ τό κυρίως μέρος τοῦ μοναχικοῦ κανόνος, ἀλλά καί τῆς προσευχῆς κάθε εὐλαβοῦς Χριστιανοῦ. Κατά τόν βιογράφο τοῦ ἅγιου Μαρτίνου αὐτό ὑπῆρξε «ἀγαπημένη συνήθεια» καί μόνιμο «προσφιλές ὅπλο» τοῦ ἅγιου, ἐνῶ οἱ πνευματικοί του ἀπόγονοι, πού τόν ἔχουν ἐπί χίλια πεντακόσια χρόνια γιά προστάτη τους, περιφρόνησαν τήν «προσκύνησι» καί τίς «μετάνοιες» ὡς ἀνατολίτικες δουλοπρέπειες καί προτίμησαν τήν «ἀξιοπρεπῆ» genuflectio τῶν Φράγκων ἱπποτῶν («κάμψι» τοῦ δεξιοῦ γόνατος μέχρι τό ἔδαφος μέ τό σῶμα σέ ὄρθια θέσι) ἤ τό ἄνετο εὐθυτενές γονάτισμα πάνω στό εἰδικό ὑπερυψωμένο σανίδι τῶν ἑδράνων τῶν δυτικῶν ναῶν, καθιστώντας ἔτσι φανερή τήν ἀδυναμία τῆς θεολογίας τους νά συλλαβή τήν ἀξία τῆς σωματικῆς ταπεινώσεως καί τοῦ σωματικοῦ κόπου γιά τόν ἐρχομό τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ.

Στόν ἅγιο Μαρτίνο δέν λείπουν καί ὅλα τά ὑπόλοιπα συμπαρομαρτούντα τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως: Ἡ προσευχή γίνεται «ἐν σάκκω καί σποδῶ»! Πράγματι, ὅποτε ἤθελε νά δώση ἰδιαίτερη ἔμφασι στήν δέησί του ἔστρωνε κάτω ἕνα δέρμα (κιλίκιον) καί στάχτη, ἡ ἄλλοτε φοροῦσε τό κιλίκιον ὡς ἔνδυμα καί ἔραινε μέ στάχτη τό κεφάλι του, πρακτικές πού εἶναι γνωστές ἤδη ἀπό τήν Π. Διαθήκη καί ἐκφράζουν βαθεία μετάνοια καί ἐκζήτησι τοῦ θείου ἐλέους. Ὁ σύγχρονος κόσμος τά θεωρεῖ ὅλα αὐτά ἀπελπιστικά καί μελαγχολικά, μή ἐννοώντας πώς ἡ συναίσθησις τῆς ἁμαρτωλότητος καί ἀναξιότητος εἶναι ἀπαραίτητη προϋπόθεσις, γιά νά φθάση κανείς στήν αἴσθησι τοῦ μεγαλείου της «δωρεάν» εὐσπλαχνίας τοῦ Θεοῦ καί ἀκολούθως νά Τόν δοξολογήση ἐκ καρδίας ὡς Σωτήρα ὅλων τῶν εἰλικρινῶς μετανοούντων. Ἔτσι τό πένθος καί τά δάκρυα, στοιχεῖα πολύ βασικά της ὀρθοδόξου ζωῆς, καθίστανται χαροποιά καί σωστικά καί τό «Κύριε ἐλέησον» δέν εἶναι ὁ ἄν τίποδας, ἀλλά τό ἀχώριστο ταίρι τοῦ «Δόξα σοί ὁ Θεός».

Πολύ συχνά ἐπίσης ἡ προσευχή τοῦ ἁγίου Μαρτίνου συνοδεύεται ἀπό ἀγρυπνίες καί νηστεῖες καί τήν λοιπή «ἄσκησι». Τουλάχιστον σέ μία περίπτωσι μάλιστα, αὐτές εἶναι τριήμερες καί μᾶς ὑπενθυμίζουν τά περίφημα «τριήμερά» της Ὀρθοδοξίας! Ὁ ἅγιος, λέγει ὁ βιογράφος του, εἶχε κάνει τίς νύκτες ἡμέρες... Σήμερα καί τά δύο αὐτά στοιχεῖα τῆς κατά Θεόν ἀσκήσεως ἔχουν τόσο παραγνωριστῆ καί ἀτονίσει στήν Δύσι, ὥστε μόλις καί μετά βίας νά συνάντησης κάποια σεβαστά ἀπομεινάρια τους στά πιό «παραδοσιακά» δυτικά μοναχικά τάγματα, ἐνῶ οἱ προγραμματισμένες καί χρονομετρημένες (μέχρι καί πεντάλεπτες!) λειτουργίες τῆς ἡμέρας εἶναι ὁ κανών.
Ἐπίσης ἡ ἐνέργεια τῆς προσευχῆς τοῦ ἁγίου ὁλοκληρώνεται μέ τό σημεῖο τοῦ Σταυροῦ, τό ὅποιον ὀνομάζεται «λάβαρον» (vexillum). Νά λοιπόν, γιατί καί σήμερα στόν μοναχικό κανόνα οἱ «μετάνοιες» συνοδεύονται πάντοτε ἀπό σταυρούς.

Αὐτοῦ του εἴδους ἡ προσευχή τοῦ ἁγίου ἦταν κάτι περισσότερο ἀπό «ἀποτελεσματική»: Συνταρασσόταν γῆ καί οὐρανός, οἱ δαίμονες ἔφριτταν, οἱ ἐνεργούμενοι συγκλονίζονταν καί ὠρύονταν, οἱ ἄγγελοι κατέβαιναν εἰς συνομιλίαν τοῦ ἁγίου καί ὁ Κύριος ἔκλινε τό οὖς Του, ἐπακούοντας τήν δέησι καί ἐπιτελώντας θαυμαστῶν δυνάμεων καί σημείων!


Ἡ πρακτική της ἀδιάλειπτου νοερᾶς προσευχῆς.

Ὅμως γιά τόν ἅγιο Μαρτίνο ἡ προσευχή δέν ἦταν ὑπόθεσις κάποιων στιγμῶν καί μόνον, ἀλλά τρόπον τινά ὑπόθεσις μίας ὁλοκλήρου ζωῆς. Ὁ βιογράφος τοῦ μᾶς παρέχει τήν καταπληκτική γιά τόν τόπο καί τόν χρόνο μαρτυρία, πώς ὁ ἅγιος «semper orabat» (=πάντοτε προσευχόταν)! Παράλληλα συναντοῦμε κάποιες νύξεις γιά τήν μυστική ζωή του, oι ὅποιες προφανῶς προέρχονται ἀπό περιστασιακές δικές του ἐκμυστηρεύσεις στούς μαθητές του, σχετικά μέ τό πώς ἐκτελοῦσε τήν ἐντολή τοῦ «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε».

Τό κύριο συστατικό αὐτῆς τῆς πνευματικῆς καταστάσεως εἶναι ἡ διηνεκιή ἀνάτασις τῆς ψυχῆς πρός τά οὐράνια («animus caelo semper intentus»). Πρέπει νά παρατηρήσουμε πώς ἐδῶ ἡ σημασία τῆς λέξεως ψυχή (animus, καί ὄχι anima) ταυτίζεται ἀπόλυτα μέ ἐκείνη τῆς λέξεως νοῦς τῶν μεταγενεστέρων Πατέρων, πρόκειται δήλ. γιά νοερά προσευχή.

Βασική προϋπόθεσις τῆς εἶναι ἡ συνεχής ἐμμονή στό ἔργον Θεοῦ (opus Dei) Ὁ ὅρος αὐτός, ἀντίθετα μέ αὐτό πού ἤθελαν νά καταλάβουν πολλοί Δυτικοί ἤ δυτικίζοντες, οὐδέποτε σημαίνει ἐξωστρεφεῖς καλές πράξεις, παρά ἀποκλειστικά καί μόνον τήν πνευματική ἐργασία, δήλ. αὐτό πού ἐννοοῦμε σήμερα στό Ἅγιον Ὅρος ὅταν λέμε ὅτι κάποιος «κάνει τά πνευματικά του»: ἀτομική προσευχή, κανόνας, ἀνάγνωσις κατανυκτικῶν βιβλίων, μνήμη θανάτου, μνήμη Θεοῦ, δάκρυα κλπ. Ἔτσι τηρεῖται μία θαυμαστή ἰσορροπία μεταξύ «σχόλης» καί «ἀσχολίας» διά της καταργήσεως καί τῶν δύο. Σχολασμός πλέον δέν εἶναι ἡ νοσηρή ραθυμία καί ἀπραγία, ἀλλά ἡ ἀπόθεσις τῶν βιοτικῶν ἀπασχολήσεων καί ἀσχολία δέν εἶναι ἡ κοσμική τύρβη τῆς ἀνθρώπινης πολυπραγμονίας, ἀλλά ἡ ἐνεργός πνευματική ἐργασία.

Ἀνθρωπίνως θά ἔλεγε κανείς, πώς ἦταν ἀδύνατον ὁ ἅγιος νά προσευχόταν νοερῶς καί κατά τήν διάρκεια τῆς ἀναγνώσεως ἡ τῆς ἐνασχολήσεως μέ τίς ὑποθέσεις τῆς ἐπισκοπῆς. Καί ὅμως! Γιά νά τό καταλάβουμε αὐτό ὁ βιογράφος τοῦ μᾶς δίδει γιά παράδειγμα μία καθημερινή εἰκόνα, πού ἔχουμε κάθε λόγο νά πιστεύουμε πώς ἀποτελεῖ ἑρμηνευτική παραβολή ἀπό τό στόμα τοῦ ἴδιου του ἅγιου Μαρτίνου: Ἄς προσέξουμε τούς σιδηρουργούς, ὅταν κτυποῦν τό σφυρί στό ἀμόνι. Ἀφοῦ δώσουν μερικά γερά κτυπήματα, ἔπειτα δέν σταματοῦν ἀμέσως, ἀλλά ἑξακολουθούν νά κτυποῦν σιγά-σιγά καί χωρίς νά καταβάλλουν προσπάθεια, ἔπειτα πάλι χτυποῦν δυνατά, καί μετά πάλι σιγά καί μηχανικά κ.ο.κ. Ἔτσι λοιπόν στά διαλείματα ἀνάμεσα στά κύρια κτυπήματα δέν σταματοῦν, ἀλλά συνεχίζουν χαλαρώτερα καί δίχως ἔντασι. Ἡ συνέχισις αὐτή ὀφείλεται στήν «φόρα» πού ἔχουν ἀπό προηγουμένως καί σέ προθέρμανσι γιά τήν ἑπόμενη προσπάθεια. Κατά τόν ἴδιο τρόπο καί ὁ νοῦς, ὅταν κοπιάση καί ἀγωνισθῆ στήν προσευχή, στήν συνέχεια ἐξακολουθεῖ τήν εὐχή χωρίς ἔντασι καί κόπο, ἀλλά χαλαρά, ξεκούραστα καί δίχως ἰδιαίτερη προσπάθεια, ἐνόσω ἀσχολεῖται κανείς καί μέ διάφορες ἀπαραίτητες ἐργασίες. Μέ αὐτή τήν εἰκόνα λοιπόν ὁ ἅγιος ἐξηγοῦσε παραβολικά στούς μαθητές τοῦ τό ἀδιάλειπτόν της προσευχῆς του. Καταλαβαίνουμε ὅτι ἡ ἐργασία αὐτή ἀπαιτεῖ κόπο καί ἔντασι κατά τήν διάρκεια τῆς κυρίως προσευχῆς καί διαρκῆ καρδιακή προσήλωσι πρός τόν Θεό σέ κάθε στιγμή τῆς ζωῆς.

Δέν ἔλειψαν στόν ἅγιο Μαρτίνο καί τά θεωτικά ἀποτελέσματα τῆς εὐχῆς: Μία βασική ἀρετή, πού διατρέχει ὁλόκληρο τό μῆκος καί τό πλάτος τῆς πολιτείας του, ὑπῆρξε ἡ ἀπάθεια, ἐκφραζόμενη ὡς παντοτεινή παραμονή στήν ἴδια κατάστασι καί διαρκῆς ἀταραξία (ὑποδηλώνεται μέ τόν ὄρο constantia). Ἀκόμη ὅλοι ἀναγνώρι ζᾶν μία αἴσθησι οὐράνιας ἀγαλλιάσεως στό πρόσωπό του! Μέχρι τήν τελευταία στιγμή τῆς ζωῆς τοῦ ὄχι μόνο κράτησε τόν νοῦ του στά οὐράνια, ἀλλά καί ἀπό τήν ἐπιθανάτια κλίνη ἀκόμη δέν ἤθελε νά γυρίση στό πλευρό, γιά νά ἔχη προσηλωμένο τό βλέμμα του στόν οὐρανό. Τήν ὥρα τοῦ θανάτου τοῦ τό πρόσωπό του θά λάμψη σάν πρόσωπο ἀγγέλου!

Μέ ἀφορμή ἕνα ἄλλο περιστατικό, ὁ ἅγιος θά μᾶς δώση ἀκόμη μία σημαντική διδασκαλία περί προσευχῆς: Ὁ βιογράφος τοῦ μᾶς διηγεῖται μέ κάθε λεπτομέρεια πώς ἐνεπλάκη σέ μία πυρκαγιά, τήν ὥρα πού κοιμόταν μετά ἀπό μία πολύ κόπια στική ἥμερα. Ξύπνησε τρομαγμένος καί στήν κατάστασι αὐτή ὁ πειρασμός κατάφε ρέ νά τοῦ ὑποκλέψη τόν νοῦ. Ὅπως ὁμολογοῦσε ὁ ἴδιος, δέν προσέφυγε ἀμέσως «στά ὄπλα τῆς προσευχῆς καί τό λάβαρο τοῦ Σταυροῦ», ἀλλά καταγινόταν πανικόβλητος νά ἀνοίξη τήν πόρτα. Ὅμως τό μάνταλο δέν ἄνοιγε... Σέ λίγο «ἐλθῶν εἰς ἑαυτόν», προσέπεσε στήν γνώριμή του στάσι προσευχῆς καί ἡ φωτιά ὑποχώρησε θαυματουργικῶς.

Νά λοιπόν, γιατί οἱ ἅγιοι μισοῦν τήν τύρβη καί τήν ταραχή τοῦ κόσμου καί ἀγαποῦν τίς ἐρημίες! Νά γιατί χίλια χρόνια ἀργότερα θά ὁμιλοῦν γιά ἡσυχία καί ἡσυχασμό καί ὁ κόσμος πάλι δέν θά τούς καταλαβαίνη! Ὅμως ἐμεῖς πιστεύουμε ὅτι καί τώρα καί εἰς τόν αἰώνα θά εὔχωνται γιά τόν φωτισμό τοῦ ἰδικοῦ μας τά λαίπωρου καί ἐσκοτισμένου νοός. Ἀμήν.

Ἰωάννης μ. Ἅγιαννανιτης
ΠΗΓΗ: ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ
ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΙΣ
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ
ΤΕΥΧΟΣ 4


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

ΚΑΝΤΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟΥ ΜΑΣ.