Μοναχοῦ Παταπίου Καυσοκαλυβίτου: «Ἀγρυπνία, Ἡ νυκτερινὴ μορφὴ τῆς Ἐκκλησίας»

Φωτό: «Ῥωμαίικου»

Ὁμιλία Παταπίου Μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου στά πλαίσια πνευματικῆς ἐκδήλωσης μέ ἀφορμή τήν παρουσίαση τοῦ βιβλίου τοῦ κ. Βασ. Στεργιούλη " Ἀγρυπνία στοῦ ἱεροῦ Ἄθω τήν βουνοκορφή" Λάρισα 24 Νοεμβρίου 2005

Σκέψεις γιά τή συμμετοχή τοῦ πιστοῦ στή θεία λατρεία μέ ἀφορμή μιά ἀγρυπνία στό Ἅγιον Ὄρος

Μέ τήν εὐχή τοῦ ἁγίου Γέροντός μας, Καθηγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας, Ἀρχιμανδρίτου Προδρόμου, καί μέ ἀφορμή τήν τιμητική γιά μένα πρόσκληση νά παραστῶ στήν πνευματική αὐτή ἐκδήλωση, κατά τήν παρουσίαση τοῦ νέου βιβλίου τοῦ σεβαστοῦ μας καθηγητοῦ κου Στεργιούλη, θά προσπαθήσω νά διατυπώσω στήν ἀγάπη σας κάποιες σκέψεις γιά τήν ἀναγκαία καί πρέπουσα συμμετοχή τοῦ κάθε πιστοῦ στήν λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας μας, μέσα ἀπό τή θεία λατρεία.

Ἀφορμή γιά τίς σκέψεις αὐτές, θά ἀποτελέσει ἡ νοερή, βῆμα πρός βῆμα συμμετοχή μας σέ μιά ἁγιορειτική ἀγρυπνία. Μία ἀγρυπνία σάν κι αὐτή πού βίωσε καί περιγράφει- μέ πολύ ἐναργή ὁμολογουμένως - τρόπο, ὁ τιμώμενος σήμερα συγγραφέας. Θά πρέπει ὅμως ἐξ ἀρχῆς νά ἐπισημάνουμε ὅτι εἰδικά στήν περίπτωση τῆς θείας λατρείας, ὅτι ἰσχύει γιά τούς μοναχούς ἰσχύει - κατά τό μέτρο τῶν δυνατοτήτων τους - καί γιά ὅλους τούς ἐν τῷ κόσμῳ πιστούς.

Στή λατρεία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ὡς ἐν Χριστῷ κοινωνίας, πραγματώνεται ὁ λόγος τοῦ Κυρίου: "οὗ γάρ εἰσι δύο ἤ τρεῖς συνηγμένοι εἰς τό ἐμόν ὄνομα, ἐκεῖ εἰμι ἐν μέσῳ αὐτῶν". Καί μπορεῖ ἡ ὀρθόδοξη ζωή νά μήν ἐξαντλεῖται στά ὅρια τῆς λατρείας, ἡ τελευταία ὅμως...

συνιστᾶ τήν καρδιά καί τό κέντρο της. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι πάνω ἀπ' ὅλα "λατρεύουσα κοινότητα".

Ἡ προσευχή - ὅπως λέει ὁ Ἅγ. Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης - εἶναι "ὡς πῦρ εὐφροσύνης, ὡς φῶς εὐωδιάζον, Ἀποστόλων κήρυγμα, Εὐαγγέλιον  Θεοῦ, ἀκτίς νοητοῦ ἡλίου, χάρις Θεοῦ. Προσευχή ἐστιν ὁ Θεός, ὁ ἐνεργῶν τά πάντα ἐν πᾶσι". Ὁ ἀπόηχος τῆς προσευχῆς γεμίζει ὁλόκληρη τή κτίση καί ἡ ἐνέργειά της συνεργεῖ στήν ἀνακαίνιση τοῦ κόσμου. Εἴμαστε ὁ καθένας, ναός τοῦ Θεοῦ καί ὅταν προσευχόμαστε, γινόμαστε διάκονοι τῶν μυστηρίων Του.

Ἡ Ἐκκλησία μας ζεῖ μέ τήν προσευχή· ζεῖ μέ τίς προσευχές τῶν φωτοφόρων τέκνων της, τόσο αὐτῶν πού ἀγωνίζονται στόν κόσμο ὅσο καί αὐτῶν πού συνιστοῦν τήν μοναχική πολιτεία, ἡ ὁποία - σύμφωνα μέ τόν Ἅγ. Ἰσαάκ τό Σύρο -ἀποτελεῖ τό "καύχημα τῆς Χριστοῦ Ἐκκλησίας" καί ἐκφράζει τό σαρκωμένο καί βιωμένο Εὐαγγέλιο.

Γιά νά γνωρίσουμε πῶς ἡ Ἐκκλησία καλλιεργεῖ μέσα ἀπό τή θεία λατρεία τήν προσευχή της, εἶναι ἴσως ἀρκετό νά παρακολουθήσουμε,  μέ πνεῦμα μαθητείας καί διάθεση μετοχῆς στά τελούμενα, μιά ἀγρυπνία στό Καθολικό μιᾶς Μονῆς ἤ στό Κυριακό μιᾶς Σκήτης τοῦ Ἄθωνα. Ὁ Ἅγ. Ἰσαάκ ὁ Σύρος μᾶς λέγει: "Πᾶσα εὐχή, ἥν προσφέρεις ἐν τῇ νυκτί, πασῶν τῶν τῆς ἡμέρας πράξεων ἔστω ἐν ὀφθαλμοῖς σου τιμιωτέρα ". Ἡ προσευχή λοιπόν γίνεται ἀποδοτικότερη ὅταν τήν προσφέρουμε κατά τίς νυκτερινές ὥρες. Τό κέντρο τοῦ μοναχικοῦ βίου εἶναι ἡ καθημερινή νυχθήμερος λατρευτική ζωή καί ἐξόχως ἡ Θεία Λειτουργία, πού ἔρχεται σάν ἀποκορύφωμα μιᾶς ὁλονύκτιας ἀγρυπνίας. Στό Ἅγιον Ὄρος  καί μέσα στό ἔτος τελοῦνται σέ κάθε Μονή καί Σκήτη περίπου τριάντα ἀγρυπνίες. Σ' αὐτές ἐπιβεβαιώνεται ἡ θαυμαστή συνέχεια τοῦ γηραιοῦ Ἄθωνος σέ σχέση μέ τήν ἁγιοπατερική παράδοση. Τήν ἴδια βέβαια σχέση μέ τή θεία λατρεία ἔχει κάθε μοναστήρι, πού ζεῖ καί κινεῖται στά ὅρια τῆς ἁγιορειτικῆς παραδόσεως, ἀλλά καί κάθε ὀρθόδοξη ἐνορία πού ἐμπνέεται ἀπό αὐτήν.

Ἡ λατρεία εἶναι γιά τόν μοναχό ὁ φυσικός χῶρος διαμόρφωσης τῆς ἐν Χριστῶ  ταυτότητός του. Ἡ συμμετοχή του στή λατρεία ταυτίζεται μέ τόν πόθο τοῦ "σύν Χριστῷ εἶναι" καί "σύν πᾶσι τοῖς  Ἁγίοις". Ἀποχή ἀπό τή λατρεία εἶναι γιά τόν μοναχό - ὅπως καί γιά κάθε πιστό - ἀπομάκρυνση ἀπό τόν Χριστό καί ἀποκοπή ἀπό τό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας. Μιά ἄσκηση, ἀποξενωμένη ἀπό τή λατρευτική κοινωνία, δέν νοεῖται ἐκκλησιαστικά. Ὁ Μέγας Βασίλειος, στά Ἀσκητικά του, δίνει τά πρωτεῖα στήν ἀπό κοινοῦ λειτουργική πράξη, τονίζοντας ὅτι οἱ προσευχές πού δέν ἀπαγγέλονται ἀπό κοινοῦ, χάνουν πολύ ἀπό τή δύναμή τους.

Ὁ μοναχός - ἀλλά καί ὁ κάθε πιστός - δέν στέκεται παθητικά στή λατρεία, ἀλλά γίνεται κοινωνός καί λειτουργός της.

Στό κέντρο τῶν ἱερῶν κτισμάτων μιᾶς μοναστικῆς κοινότητος, Κοινοβίου ἤ Σκήτης, βρίσκεται τό Καθολικό ἤ τό Κυριακό, ὁ κεντρικός δηλ. ναός γιά τίς λατρευτικές συνάξεις τῶν μοναχῶν. Κάθε ἀγρυπνία πού γίνεται κατά τίς Δεσποτικές ἤ Θεομητορικές ἑορτές ἤ τίς μνῆμες Ἁγίων, εἶναι γιά τό ἐκκλησιαστικό σῶμα "πανήγυρις", ἀφοῦ οἱ ἑορτές αὐτές ἐπιβεβαιώνουν τή νίκη τοῦ Χριστοῦ πάνω στό κόσμο. Ἡ ἄσκηση, ἐξ ἄλλου, πού προηγήθηκε τῆς ἀγρυπνίας, "προοδοποιεῖ τήν εἴσοδο στήν ἑορτή αὐτή, παρέχοντας τή δυνατότητα γιά τήν πραγμάτωση τῆς ἐν-Χριστώσεως, ἐφ' ὅσον μόνο ὁ καθαρός ἀπό τά πάθη ἄνθρωπος μπορεῖ νά ὑμνήσει καί νά δοξάσει ἀληθινά τόν Θεό", ὅπως τονίζει ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνός. Ἡ ἄσκηση δέν λειτουργεῖ μόνο ὡς παράγοντας προετοιμασίας τοῦ πιστοῦ γιά τή μετοχή του στή λατρεία, ἀλλά "συντελεῖ στή διακράτηση ἀπό τόν μοναχό καί κάθε πιστό τῆς Χάρης, πού ἀποκομίζει, βγαίνοντας ἀπό τό ναό, καί στή συνέχεια τῆς σχέσης του μέ τόν Θεό". Ἔτσι πραγματώνεται ἡ προέκταση καί ἐπέκταση τῆς λατρείας καί στήν ἐκτός ναοῦ ζωή του, πού διαμορφώνεται σέ ἀδιάλειπτη "ἀγρυπνία μετά τήν ἀγρυπνία". Ἡ κοινωνία αὐτή μέ τόν Θεό, πού πρωταρχικά ἀναπτύχθηκε στήν ἀγρυπνία, συνεχίζεται τώρα στό κελί -καί ὅπου ἀλλοῦ- διά τῆς "εὐχῆς", πού εἶναι ἡ "ἐν παντί καιρῷ καί πάσῃ ὥρᾳ" προσευχή.

"Ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ Σέ δοξάζειν",  ἀντηχεῖ ὁ ἀναστάσιμος ὕμνος. Ἄν ἡ λατρεία εἶναι ἡ εἴσοδος στήν οὐράνια βασιλεία, ἡ ἄσκηση συνεργεῖ στήν ἐπίτευξη τοῦ σκοποῦ αὐτοῦ. Καί τί περισσότερο παρά θεία λατρεία συνηρμοσμένη μέ τήν ἄσκηση - μέσω τοῦ κόπου ἀπό τήν πολύωρη νυχτερινή παραμονή στό ναό - εἶναι ἡ ἀγρυπνία; Καί οἱ μοναχοί, σέ ἀναλογία μέ τίς προσωπικές τους προϋποθέσεις, τήν ἄσκησή τους καί τή δεκτικότητά τους, ἀναθερμαίνουν συνεχῶς στίς ψυχές τους τή μνήμη τῶν ὑπερφυῶν γεγονότων τῆς θείας οἰκονομίας.Ἡ συμμετοχή στή θεία λατρεία κατά τήν ἀγρυπνία γίνεται ψυχοσωματικά· συμμετέχει τόσο ἡ ψυχή ὅσο καί τό σῶμα μέ τήν ἄσκηση, τή νηστεία, τήν κακοπάθεια, τήν κόπωση, τούς ἐν Χριστῷ ἀναστεναγμούς καί τά δάκρυα...Τά ἄβολα καί σκληρά στασίδια, ἄλλωστε, βοηθοῦν πολύ στή μή ἀνάπαυση τοῦ σώματος τῶν "λαβωμένων τοῦ νάρθηκα".

Μαζεύονται οἱ πατέρες στό ναό γνωρίζοντας καλά ὅτι δέν εἶναι μόνοι, ἀλλά μαζί μέ ὅλους τούς ἀγγέλους καί τούς ἁγίους, δοξάζοντας τόν Θεό καί τιμώντας τήν Δεσποτική ἤ Θεομητορική ἑορτή ἤ τόν ἑορταζόμενο Ἅγιο. Ἡ παραμονή τους στό ναό τούς δίνει τή βαθειά αἴσθηση, ὅτι ὁ Θεός εἶναι παρών καί αὐτοί κοινωνοί Του μυστηριακῶς κατά θεία ἐνέργεια. Ἔτσι ἡ ἀγρυπνία μετουσιώνεται σέ μέγιστη πνευματική χαρά - πραγματικό πανηγύρι - ἀφοῦ γίνεται ἀστείρευτη πηγή ὕμνων θείων ἐρώτων καί δοξολογίας γιά ὅσα ὁ Θεός πλούσια πρόσφερε στόν ἄνθρωπο. Τά λειτουργικά κείμενα, πού ἔχουν ἀφομοιώσει τό μαρτυρικό καί ἀσκητικό φρόνημα τῆς Ἐκκλησίας καί πού καταιγιστικά διαδέχονται τό ἕνα τό ἄλλο, διαποτίζουν τόν μοναχό καί τόν κάθε πιστό καί γίνονται προσωπικά του βιώματα.

Κατά τή διάρκεια τῆς ἀγρυπνίας, πού τελεῖται στή κατανυκτική ἀτμόσφαιρα τῶν ἁγιορειτικῶν ναῶν, "ὅλα μιλοῦν καί ἐμπνέουν: ὁ λόγος καί ἡ ἡσυχία, ἡ ἀνάγνωση καί τό ψάλσιμο, ἡ κίνηση καί ἡ σιωπή, ἡ ἔλλογος ψαλμωδία καί τό ἄλογο <<κράτημα>>, τά λείψανα τῶν ἁγίων καί οἱ παρόντες θεούμενοι πατέρες". Ἡ ἀγρυπνία πρέπει νά ἐξελιχθεῖ μέ ἀκρίβεια, προσοχή καί πιστή τήρηση τῶν τυπικῶν καί τῆς λοιπῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξεως. Ἡ προσήλωση αὐτή δέν εἶναι ἔνδειξη τυπολατρίας ἀλλά ὑπακοή στή Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Στήν ἀγρυπνία ὅλοι καί ὅλα συμμετέχουν. Οἱ σεβάσμιοι ἱερεῖς, οἱ πρωτοψάλτες πού θά ψάλλουν τά πρῶτα καί κύρια μελωδήματα, ὁ προεστώς καί οἱ λοιποί πατέρες πού θά ψάλλουν κατά τά πρεσβεῖα. Ἀκόμη καί οἱ ἀδελφοί πού ἀδυνατοῦν νά ψάλλουν ἤ νά ἀναγνώσουν, συμμετέχουν προσευχόμενοι  μέ ἀλαλήτους στεναγμούς στά στασίδια τους. Οἱ ἐκκλησιαστικοί-διακονητές τοῦ ναοῦ μέ τή κατανυκτική φωταγώγησή του καί οἱ ἀναγνῶστες μέ τή συνεχή κίνησή τους ἀνάμεσα στούς δύο χορούς, συμπληρώνουν τή συναυλία αὐτή τῶν θεουμένων.

"Ἐν τῷ ναῷ ἑστῶτες τῆς δόξης Σου, ἐν οὐρανῷ ἑστάναι νομίζομεν". Ὁ Παντοκράτορας τοῦ τρούλλου δίνει στό μοναχό καί στό κάθε πιστό  τήν αἴσθηση ὅτι βρίσκεται κάτω ἀπό τήν πατρική ἐποπτεία τοῦ Θεοῦ. Μέ τά μάτια τῶν Ἁγίων, πού οἱ μορφές τους εἶναι ἱστορημένες στούς τοίχους, μέ τόν χρωστῆρα τοῦ ζωγράφου τῆς Κρητικῆς ἤ Μακεδονικῆς Σχολῆς, βλέπει κι αὐτός τό ἄκτιστο φῶς τῆς οὐράνιας βασιλείας. Βλέπει τό θυμιατό πού κρατᾶ ὁ διάκονος καί ἀμέσως βιώνει αὐτά πού ἐξαίσια λέει ἕνας Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας μας: "Λάβε ἕνα θυμιατό νά θυμιάσεις, διότι ὁ Χριστός εἶναι ἐδῶ στήν καρδιά σου, ἀπό τήν ὁποία ἀνατέλλει τό Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ". Καί συμπληρώνει ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Νύσσης: "Ὅταν ἀκοῦμε τόν ἦχο ἀπό τό κουδούνισμα τοῦ θυμιατοῦ, ἄς θυμόμαστε ὅτι εἴμαστε ναός καί ἄς νιώθουμε νοερῶς ὅτι θυμιάζουμε τόν Χριστό πού εἶναι μέσα μας. καί ἔτσι, νά προσκυνοῦμε αὐτή τή σκηνή τοῦ Ἁγ. Πνεύματος".

Ὁ σταυροαναστάσιμος χαρακτήρας τῆς μοναχικῆς πολιτείας, ἡ χαρμολύπη καί  τό χαροποιό πένθος, βρίσκουν τήν πλήρη ἔκφρασή τους στή θεία λατρεία καί ἰδιαίτερα στήν ὁλονύκτιο ἀγρυπνία. Τό ὕφος τῶν μελωδημάτων, ὁ ἀνάλογος φωτισμός τοῦ ναοῦ, ἡ ἀμφίεση τῶν ἱερέων, ἡ προσφορά τοῦ θυμιάματος , ἀκόμη καί οἱ κινήσεις τῶν διακονητῶν, ἀντανακλοῦν τόν χαρακτῆρα τῆς περιόδου τοῦ ἑορτολογικοῦ κύκλου μέσα στόν ὁποῖο τελεῖται ἡ ἀγρυπνία.

Ἀπό τό Ἀπόδειπνο μέχρι καί τό τέλος τῆς Θείας Λειτουργίας, ὅπου ὁλοκληρώνεται ἡ ἀγρυπνία, ξεδιπλώνεται στό ναό καί στίς καρδιές τῶν ἀγρυπνούντων ὁλόκληρο τό σχέδιο τῆς πρόνοιας τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. "Στόν Ἑσπερινό στοχαζόμαστε ἐν προσευχῇ καί μεγαλύνομε τή δημιουργία τοῦ κόσμου (Ψαλμ. 103). Οἱ ψαλμοί 129, 140 καί 141 τονίζουν τή πτώση καί τήν ἐξορία. Ἡ ἄβυσσος τῆς πτώσεως τοῦ ἀνθρώπου προκαλεῖ τήν ἄβυσσο τῆς θεϊκῆς εὐσπλαγχνίας. Σ'αὐτή τήν κραυγή τῆς ἀπογνώσεως ἀπαντᾶ ὁ ὕμνος Φῶς ἱλαρόν, εὐφρόσυνο φῶς, φῶς τοῦ Χριστοῦ πού διώχνει τά σκοτάδια...Τό Μεσονυκτικό εἶναι ἡ ἀγρυπνία τοῦ πνεύματος, ἡ ἀναμονή τῶν φρονίμων παρθένων: νά μήν ἀποξεχνιέται κανείς, νά μήν ξεχνᾶ τό Νυμφίο, πού ἔρχεται ἤδη καί στέκεται στή πόρτα...Ἡ Ἔκτη Ὤρα ἀναφέρεται στή Σταύρωση, ἡ Ἐνάτη στό θάνατο τοῦ Ἰησοῦ, ἡ Τρίτη στή κάθοδο τοῦ Ἁγ. Πνεύματος...".

Ἀκούγοντας ἤ διαβάζοντας τά Καθίσματα τοῦ Ψαλτηρίου φέρνει κανείς στήν ἐνθύμησή του τά θεσπέσια τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου λόγια, πού ἀναφέρονται στίς προϋποθέσεις τῆς θείας λατρείας: "Τό ζητούμενον ἐνταῦθα · ψυχή νήφουσα, διεγηγερμένη διάνοια, καρδία κατανενυγμένη, λογισμός ἐρρωμένος, συνειδός κεκαθαρμένον· ἐάν ταῦτα ἔχων εἰσέλθῃς εἰς τόν ἅγιον τοῦ Θεοῦ χορόν, παρ' αὐτόν δυνήσῃ στῆναι τόν Δαυίδ".

Ὁ Ἅγ. Μάξιμος ὁ Καυσοκαλύβης, ὅταν ζοῦσε στή Μεγ. Λαύρα, ἀνάμεσα στά ἄλλα, εἶχε διοριστεῖ νά ψάλλει "εἰς τόν χορόν τῆς Ἐκκλησίας εἰς δόξαν Θεοῦ· διότι ὅταν ἦταν νέος ἔμαθε τήν μουσικήν. Ψάλλων δέ συνετῶς καί ἐν γνώσει τῶν λεγομένων, ὕψωνε τόν νοῦν του εἰς τόν ὑμνούμενον Θεόν καί ἔχυνε πολλά δάκρυα κατανύξεως ὁ μακάριος. Τό ἴδιον πάθαινε καί ἀπό τά νοήματα τῶν ἱερῶν ἀναγνωσμάτων καί ἦταν ὅλος ἐκστατικός, θαυμάζοντας εἰς τήν ἄπειρον φιλανθρωπίαν τοῦ Θεοῦ, ὁποῦ μᾶς ἔδωκε τοιαύτην χάριν διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος νά κατανοοῦμεν αὐτά, ὄντες ἀκόμη μετά τοῦ σώματος", ὅπως γράφεται στό Βίο του.

Οἱ Ὑμνολογίες συνεχίζονται, οἱ προσευχές διάπυρες ἀνεβαίνουν μαζί μέ τό θυμίαμα στόν Παντοκράτορα Κύριο, καί τά πρόσωπα τῶν μοναστῶν ἀστράφτουν ἀπό μυστική χαρά γιά τήν ἐλπιζόμενη καί τήν ἐπιδιωκόμενη σωτηρία τους. Τούς θεσπέσιους Αἴνους διαδέχεται ἡ ἰσάγγελος Δοξολογία. Καί μετά· ὁ Οὐρανός στή γῆ!  Μέ τό ὑπερφυέστατο μυστήριο τῆς Θείας Λειτουργίας.

Ἡ μοναχική ζωή προσέλαβε τή θεία λατρεία στήν ἀσκητική της, βρίσκοντας σ' αὐτήν μιά πνευματική ὄαση, πού ἀναπαύει καί ἐμπνέει τούς ἀσκουμένους. Μέσα ἀπό τήν συμμετοχή στή κοινή λατρεία στό ναό, ὁ μοναχός παραδίδεται στή κοινωνία μέ τό Θεό καί τούς συμμοναστές του καί πραγματώνει τό ἰδεῶδες του. Στίς "ἀτέλειωτες" ὧρες τῆς ἀγρυπνίας - ἀτέλειωτες, γιά τήν θεώρηση τοῦ σύγχρονου οἰκονομικοῦ ἀνθρώπου, ὅπου τά πάντα μετρᾶ μέ ἀνθρωποώρες ἐργασίας - στίς ἀτέλειωτες λοιπόν ὥρες, πού ὁ μοναχός περνᾶ στό ναό λατρεύων τόν ἀγαπώμενο Κύριο, τελεσιουργεῖται στή ψυχή του ἕνα ἀκόμη μυστήριο τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ. Δέν βλέπει τή συμμετοχή του στήν ἀγρυπνία σάν ὑποχρέωση, ἀλλά σάν ἀνάγκη του νά ἐπικοινωνεῖ "ἔτι καί ἔτι" μέ τόν Θεό. Γι' αὐτό καί δέν βιάζεται νά τελειώσει ἡ Ἀκολουθία, ὅσες ὧρες κι ἄν διαρκεῖ, ἀφοῦ δέν ἔχει τίποτε καλύτερο νά κάνει ἀπό τό νά βρίσκεται σέ κοινωνία μέ τόν Δημιουργό του καί τούς οἰκείους Του, δηλ. τήν Μητέρα καί τούς Ἁγίους Του, προγευόμενος ἔτσι τόν παράδεισο.

Μέ τόν ἴδιο τρόπο θά πρέπει νά συμμετέχει καί ὁ κάθε πιστός στά λειτουργικά δρώμενα τῆς ἐνορίας του, εἴτε πρόκειται γιά τίς προσαρμοσμένες στούς βιορυθμούς τῆς πόλης ἀγρυπνίες, πού κατά καιρούς συντελοῦνται στό ναό τους εἴτε στήν κυριακάτικη θεία Λειτουργία καί τίς λοιπές ἑορταστικές Ἀκολουθίες. Καί παίρνοντας δύναμη καί ἔμπνευση ἀπό τή θεία μυσταγωγία νά προεκτείνει τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ, ἀπό τόν χῶρο τῆς καρδιᾶς του στούς χώρους πού καθημερινά ζεῖ καί κινεῖται.

Λέγεται ὅτι θά ἔλθει ἡ συντέλεια τοῦ κόσμου τούτου, ὅταν σταματήσουν νά προσεύχονται οἱ ἄνθρωποι. Ἀλλά εἶναι εὔκολο νά σταματήσουν ποτέ νά προσεύχονται; Ὄχι! Γιατί πάντοτε θά ὑπάρχουν αὐτοί πού ἀγαποῦν μανικά τόν Κύριο. Καί ὅσο ὑπάρχουν τέτοιες ψυχές, δέν θά χαθεῖ  ὁ κόσμος. Ἡ Θεία λατρεία καί ἡ προσευχή τόν ποτίζουν μυστικά, γιά νά τόν μεταφυτεύσουν στήν πλήρη φωτοχυσίας καινή κτίση.