Ἡ σημασία τῆς δασείας στὴν σύνθετη λέξη

Στὴν ἀρχαιότητα ἡ ἑλληνικὴ γραφὴ ἦταν κεφαλαιογράμματη ΚΑΙΜΑΛΛΙΣΤΑΧΩΡΙΣΚΕΝΑ μεταξὺ τῶν λέξεων. Πρῶτος ὁ Ἀριστοφάνης ὁ Βυζάντιος πρότεινε τὴν πεζὴ γραφὴ στὴν ὁποία εἰσήγαγε κάποια σύμβολα, τὴ δασεία, τὴν ψιλή, τὴν περισπωμένη, τὴν ὀξεία καὶ τὴ βαρεία, προκειμένου νὰ μποροῦν νὰ ἀναγνωσθοῦν

μὲ πιστότητα ἔμμετρα κείμενα ὅπως τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου, ἀφοῦ ὁ μουσικὸς τονισμὸς τῶν λέξεων εἶχε ἀντικατασταθεῖ ἀπὸ τὸ δυναμικὸ ποὺ χρησιμοποιοῦμε ἀκόμη καὶ σήμερα. Γιὰ περίπου δύο αἰῶνες, ἡ νέα γραφὴ δὲν ἐντοπίζεται σε καθημερινὰ ἔγγραφα ἀλλὰ ἀποκλειστικὰ σὲ ἔμμετρα ἔργα. Μετὰ τὸν 1ο πχ αἰώνα ἀρχίζει σιγὰ σιγὰ ἡ ἐξάπλωση τῆς χρήσης τῆς νέας γραφῆς ἀλλὰ παίρνει ἀκόμη αἰῶνες μέχρι νὰ καθιερωθεῖ. Ἀπὸ τὰ πνεύματα, τὴν ψιλὴ (ἐ) καὶ τὴ δασεία (ὑ), τὰ ὁποία τοποθετήθηκαν στὰ πρῶτα φωνήεντα καὶ διφθόγγους τῶν λέξεων, ἀλλὰ καὶ σὲ κάθε “ρ”, ἡ δασεία ἔχει μία ἰδιαίτερη σημασία, ἀφοῦ σημειώνει τὴν ἐκφορὰ τῶν δασυνόμενων μὲ ἀρκετὸ ἀέρα. Αὐτὸ στὴν κεφαλαιογράμματη σημειωνόταν μὲ ἕνα “Η” πρὶν τὴ λέξη. Ἡ λέξη ΗΕΛΛΑΣ ἔγινε μὲ τὴ νέα γραφὴ Ἑλλὰς καὶ παροπλίστηκε τὸ ἀρχικὸ “Η”. Πρὶν τὴν καθιέρωση τοῦ μονοτονικοῦ, προκειμένου νὰ μάθει ὁ σπουδαστὴς τῆς ἑλληνικῆς πότε μπαίνει δασεία καὶ πότε ψιλή, ἤξερε πὼς τὸ “ρ” καὶ τὸ “ὓ” δασύνονται πάντα καὶ...

μαζὶ μάθαινε κι ἕνα σύνολο λέξεων οἱ ὁποῖες ἔπαιρναν δασεία.

Σήμερα αὐτὰ ἔχουν ξεχαστεῖ. Στὴ σύγχρονη ἑλληνικὴ γραφή, ἡ σημασία τῆς δασείας ὡς πρὸς τὴν ἐκφορά, εἶναι μόνο ἱστορική, ἀφοῦ πλέον τὸ ἀρχικὸ “Η” δὲν προφέρεται. Ὑπάρχει ὅμως μία ἰδιότητα ποὺ ἐνυπάρχει στὶς δασυνόμενες λέξεις, ἡ ὁποία ἀκόμη ἀπαιτεῖ τὴν προσοχὴ μᾶς προκειμένου νὰ μὴν ὁδηγούμαστε σὲ γλωσσικὰ λάθη. Στὶς σύνθετες λέξεις, τὸ τελευταῖο σύμφωνο, πρέπει νὰ ἀφομοιώσει τὴ δασεία του δεύτερου συνθετικοῦ ὅπου αὐτὴ ὑπῆρχε. Ἔτσι, ἐπι+ιδρώτας, δημιουργοῦν τὴ λέξη ἐφίδρωση καὶ ὄχι ἐπιδρωση. Μετα+εορτὴ δίνουν τὴ λέξη μεθεόρτια καὶ ὄχι μετεόρτια. Ἡ δάσυνση βασίζεται στὶς γνωστὲς σειρὲς π,β,φ καὶ τ,δ,θ. Ἡ δασεία, ἀντικαθιστᾶ τὸ ἀριστερὸ γράμμα τῆς σειρᾶς, μὲ τὸ δεξί.

Ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα, ἔχει μία ἐνδογενῆ δυνατότητα κατασκευῆς νέων λέξεων εἰδικὰ μέσω σύνθεσης ἤδη διατυπωμένων γλωσσικὰ ἐννοιῶν. Σὲ αὐτὴ τὴν περίπτωση καὶ προκειμένου ἡ γλωσσοπλασία νὰ γίνει σωστά, ἡ γνώση τῶν δασεινόμενων λέξεων καὶ τῶν μηχανισμῶν σύνθεσης εἶναι ἀπαραίτητη, ἐνῶ ἡ ἄγνοιά της, ὁδηγεῖ σὲ γλωσσικὰ λάθη. Ἕνα πασίγνωστο ἐξ αὐτῶν εἶναι ἡ λέξη “ἀντηλιακὸ” κι αὐτὸ γιατί τὸ “τ” πρέπει νὰ ἀφομοιώσει τὴ δασεία καὶ νὰ γίνει “θ” ὁδηγώντας στὸ σωστὸ καὶ πρὸς τὰ πίσω συμβατὸ ἀνθηλιακό. Τὸ ποιὸ ἀπὸ τὰ δύο ἀκούγεται πιὸ ὄμορφο ἴσως εἶναι προσωπικὸ θέμα του καθενός αν καὶ ἡ ἀλήθεια στὴ συγκεκριμένη περίπτωση εἶναι δυσθεώρητη ἀφοῦ ἐπὶ δεκαετίες χρησιμοποιοῦμε τὴ λέξη ἀντηλιακὸ καὶ εἴμαστε ἐξοικειωμένοι μὲ αὐτή. Τώρα, ἂν κάποιος θέλει νὰ εἶναι ἀκριβὴς καὶ σωστὸς ἀλλὰ δὲν ἔχει τὸ χρόνο νὰ μάθει τὰ ποιηματάκια μὲ τὶς δασεινόμενες λέξεις, μπορεῖ νὰ σκεφτεῖ μία γνωστή του σύνθετη λέξη μὲ ὅμοιο τὸ δεύτερο συνθετικό. Ἂν τέλος δὲν τοῦ ἔρχεται κάτι τέτοιο στὸ μυαλό… μπορεῖ νὰ κρυφοκοιτάξει τὴν ἀγγλικὴ γλώσσα, ἡ ὁποία σὲ ὅποια λέξη δανείστηκε ἀπὸ τὴν ἑλληνική, διατήρησε τὴν πρὸς τὰ πίσω συμβατότητα! Γιὰ παράδειγμα hellion, Hellas, hybrid, helix κτλ.

ξύστρα

Ἡ ἀδυναμία τῶν σχολείων σήμερα νὰ διδάξουν ὀρθογραφία στὰ παιδιά μας ὀφείλεται ἀκριβῶς σὲ αὐτό.

Οἱ δάσκαλοι, τὸ ὑπουργεῖο καὶ φυσικὰ ὅλοι αὐτοὶ ποὺ θεωροῦνται «εἰδικοί», ἀδυνατοῦν νὰ συνειδητοποιήσουν τὰ αὐτονόητα. Ὁδηγοῦν μίαν ὀλόκληρο κοινωνία στὴν ἀμάθεια, ἄν καὶ θὰ μποροῦσαν, μὲ ἁπλοὺς καὶ ἐλαχίστους κανόνες, νὰ διδάξουν μίαν γλῶσσα, ποὺ πέραν ὅλων τῶν ἄλλων, ἔχει μία τεράστια δυναμική, στὴν ὁποία βασίζονται ὅλες οἱ ἐπιστῆμες. 

Νὰ τὸ ἀντιληφθοῦν ἀποκλείεται. Νὰ ἀποδεχθοῦν τὴν συνυπευθυνότητά τους ἐπίσης. Νὰ κάνουν κάτι οὐσιαστικὸ δὲν ἀναμένεται.

Τί μένει; 

Χάνουμε τήν γλῶσσα μας καί τήν σκέψι μας ἤ τό ἀλλάζουμε διά παντός;

φιλονόη