«IHTIDA» ἡ Ρωμηοσύνη ποὺ ἔμεινε στὴν Τουρκία μετὰ τὸ 1922

Νίκου Χειλαδάκη, Δημοσιογράφου- Συγγραφέα-Τουρκολόγου

Στὶς 30 Ἰανουαρίου τοῦ 1923 ὑπογράφτηκε ἡ συνθήκη  τῆς ἀνταλλαγῆς τῶν πληθυσμῶν μεταξὺ Ἑλλάδας καὶ Τουρκίας. Σύμφωνα μὲ τὴν  συνθήκη  αὐτή,  ὅλοι οἱ Ρωμηοὶ χριστιανοὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τῆς ἀνατολικῆς Θράκης πλὴν τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ τῶν νήσων Ἴμβρου καὶ Τενέδου, θὰ ἔπρεπε νὰ φύγουν γιὰ τὴν Ἑλλάδα ἐνῶ ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ οἱ μουσουλμάνοι τῆς Ἑλλάδας πλὴν τῆς δυτικῆς Θράκης, θὰ ἔπρεπε νὰ πᾶνε στὴν Τουρκία. Ἔτσι ἕνα θλιβερὸ καραβάνι τῆς προσφυγιᾶς ξεκινοῦσε ἀπὸ τὰ πατροπαράδοτα χώματα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας στὸν δρόμο τῆς ἐξορίας. Στὴν Μικρὰ Ἀσία δὲν θὰ ἀκούγονταν πιὰ ὁ ἦχος τῆς καμπάνας ποὺ θὰ καλοῦσε τὸ ἑλληνορθόδοξο ποίμνιο γιὰ τὴν Θεία Λειτουργία, ἕνας ἦχος ποὺ ἠχοῦσε ἀδιάκοπα ἐπὶ δύο σχεδὸν χιλιετίες.

Ἔφυγαν ὅμως ὅλοι οἱ Ρωμηοί; Στὸ ἐρώτημα αὐτὸ ποὺ ἴσως σήμερα μετὰ ἀπὸ τόσα χρόνια γιὰ πολλοὺς φαντάζει παράδοξο, ἡ ἀπάντηση  εἶναι ἕνα ἀπόλυτο ὄχι. Ὑπῆρξαν χιλιάδες Ρωμηοὶ ποὺ προτίμησαν νὰ μείνουν στὰ πατρικά τους ἐδάφη, στὰ ἱστορικὰ καὶ ἅγια ἐδάφη τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, δηλώνοντας ὅτι γίνονται μουσουλμάνοι καθὼς....

 τὸ βασικὸ κριτήριο τῆς ἀνταλλαγῆς, (στὰ τουρκικὰ Mubadele), ἦταν τὸ θρησκευτικό. Ὅλοι αὐτοί, ἢ καλύτερα οἱ ἀπόγονοι ὅλων αὐτῶν ὅπως θὰ δοῦμε παρακάτω, σήμερα αἰωροῦνται σὰν τεράστιες σκιὲς στὸ περίγραμμα τῆς σημερινῆς ἰσλαμικῆς Τουρκίας, ἀναζητώντας τὴν χαμένη τοὺς θρησκευτικὴ συνείδηση.

     Στὶς 8 Αὐγούστου τοῦ 2007  ὁ γνωστὸς Τοῦρκος καθηγητὴς τῆς ἱστορίας,   Yusuf Halacoglu καὶ πρόεδρος μέχρι τότε τοῦ «Ἱδρύματος Τουρκικῆς Ἱστορίας», γνωστὸς γιὰ τὶς κεμαλικὲς τοῦ ἀπόψεις,  δήλωσε δημόσια σὲ μία ὁμιλία του πὼς  τὸ 1924 στὴν Μικρὰ Ἀσία, 130.000  χριστιανοὶ κυρίως Ἀρμένιοι, γιὰ νὰ παραμείνουν στὶς πατρίδες τοὺς ἀναγκάστηκαν νὰ δηλώσουν πὼς εἶναι μουσουλμάνοι καὶ μάλιστα Ἀλεβῆτες, μία θρησκευτικὴ ταυτότητα ποὺ τοὺς ἔδινε τὶς δυνατότητες νὰ διαφοροποιηθοῦν ἀπὸ τὸ ἐπίσημο σουνιτικὸ θρησκευτικὸ δόγμα. Ἡ δήλωση αὐτὴ καὶ μάλιστα ἀπὸ ἕναν κεμαλιστὴ ἱστορικὸ ποὺ εἶχε διακριθεῖ γιὰ τοὺς ἀγῶνες τοῦ ἐναντία στὴν ἀναγνώριση τῆς ἀρμενικῆς γενοκτονίας, προκάλεσε πραγματικὸ σεισμὸ καὶ ἔντονες ἀντιδράσεις ἀπὸ πολλοὺς καθεστωτικοὺς παράγοντες. Τὶς ἑπόμενες μέρες ξέσπασε ἕνας δημόσιος διάλογος μὲ πληθώρα ἄρθρων καὶ γνωστοὶ δημοσιογράφοι, ἀρθογράφοι καὶ ἱστορικοί, ἄρχισαν μία δημόσια διένεξη σχετικὰ μὲ τὶς ἀποκαλύψεις τοῦ Χαλάτσογλου, φέρνοντας στὴν φόρα καὶ ἄλλες μικρὲς ἀποκαλύψεις, ὅπως ὅτι στὴν Καισάρεια – Kayseri-, στὴν Γιοζγκάτη – Yozgat, στὴ Σεβάστεια – Sivas, πολλοὶ σημαίνοντες μουσουλμάνοι εἶναι χριστιανικῆς καταγωγῆς.

     Τελευταία ὅμως ἦρθε μία ἄλλη συγκλονιστικὴ μελέτη τῆς Τουρκάλας  ἱστορικοῦ καὶ ἐρευνήτριας, τῆς Fahriye Emgili, τοῦ πανεπιστήμιου τῆς Μερσίνας, μὲ ἡμερομηνία σύνταξης τῆς μελέτης τὸ 2005, (ἀλλὰ πρόσφατα ἦρθε στὴν δημοσιότητα), ἡ ὁποία ἀσχολεῖται μὲ τὴν ἀνταλλαγὴ τῶν πληθυσμῶν τῆς Μιρκᾶς Ἀσίας. Ἕνα μεγάλο μέρος τῆς συγκλονιστικῆς αὐτῆς μελέτης ἔχει τὸν χαρακτηριστικὸ τίτλο «Ihtida:  Mubadeleden Kurtulma Cabas? Olarak», ποὺ μεταφράζεται,  «Προσηλυτισμός, (στὸ Ἰσλάμ), σὰν μία προσπάθεια νὰ ἑξαιρεθεῖ ἀπὸ τὴν Ἀνταλλαγὴ (τῶν πληθυσμῶν)». Τὸ σημαντικὸ μὲ τὴν μελέτη αὐτὴ εἶναι  ὅτι  ἀσχολεῖται μόνο μὲ τοὺς Ρωμηούς, δηλαδὴ μὲ τοὺς Ὀρθόδοξους χριστιανοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ποὺ τώρα ἀντιμετώπιζαν τὸν ἀναγκαστικὸ ἐξανδραποδισμό, δηλαδὴ τὴν ἀναγκαστικὴ ἐγκατάλειψη τῶν πατρογονικῶν τους ἑστιῶν ἐξ αἰτίας ἀκριβῶς τοῦ θρησκευτικοῦ τους στίγματος.

     Σύμφωνα μὲ τὴν Fahriye Emgili, ἡ ὁποία μελέτησε ἐπισταμένως τὰ  κρατικὰ ἀρχεῖα τῆς ἐποχῆς ἀπὸ διάφορες περιοχὲς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ὑπῆρξαν ἀμέτρητες περιπτώσεις ὅπου οἱ ἑλληνορθόδοξοι ἀποφάσισαν νὰ μείνουν, εἴτε δηλώνοντας ὅτι προσέρχονται στὸ Ἰσλάμ, ἢ ἀκόμα πιὸ συχνά, μὲ διάφορους μεικτοὺς γάμους ὅπου κυριαρχοῦσε ἡ προσδοκία νὰ σώσουν τὶς περιούσιές τους, τὰ σπίτια τους καὶ νὰ παραμείνουν στὴν πατρογονική τους γῆ. Στὰ ἀρχεῖα τῆς ἐποχῆς ἔχουν καταγραφεῖ πολλὲς συγκεκριμένες περιπτώσεις ὅπου πολλοὶ Ρωμηοὶ ἔκαναν ὅτι μποροῦσαν γιὰ νὰ παραμείνουν ἐκεῖ ποὺ γεννηθῆκαν αὐτοὶ καὶ οἱ πρόγονοί τους καὶ νὰ μὴν φύγουν γιὰ τὴν Ἑλλάδα. Δυστυχῶς ἀπὸ ἑλληνικῆς πλευρᾶς δὲν ὑπῆρξε ἀκόμα δυνατότητα νὰ γίνει μία ἐμπεριστατωμένη μελέτη πάνω σὲ αὐτὴ τὴν τραγικὴ πράγματι ἱστορία, ἔτσι ἀρκούμαστε στὶς καθαρὰ τουρκικὲς πηγές.

     Εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὲς οἱ περιπτώσεις ποὺ περιγράφονται στὴν μελέτη αὐτὴ καὶ ποὺ δίνουν ἕνα περίγραμμα ὅλης αὐτῆς τῆς χαμένης Ρωμηοσύνης ποὺ παρέμεινε μὲ ἄλλη πλέον ταυτότητα στὴν πατρογονική της ἑστία. Ἔτσι στὴν περιοχὴ τῆς Μούγλας, ὁ Kaz?m Toprak, ἀναφέρει γιὰ πολλὲς Ρωμηοποῦλες οἱ ὁποῖες ὅταν ἦρθε νὰ τὶς καταγράψει γιὰ τὴν ἀνταλλαγὴ ἀρνήθηκαν ὅτι εἶναι χριστιανὲς καὶ δήλωναν μουσουλμάνες. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ παράδειγμα κάποιας Felek, (δὲν δίνει τὸ ἑλληνικό της ὄνομα), ποὺ τοῦ δήλωσε ὅτι θὰ παντρευτεῖ μουσουλμάνο καὶ ἔτσι ἑξαιρεῖται ἀπὸ τὴν ἀνταλλαγή. Ὑπῆρξαν καὶ ἄλλες τέτοιες περιπτώσεις, ὅπως ἀναφέρει ὁ Τοῦρκος ὑπάλληλος, ἀλλὰ καὶ πολλὲς ποὺ δὲν ἔγινε δεκτὴ ἡ δήλωσή τους καὶ ἔτσι ἀναγκάστηκαν νὰ φύγουν στὴν προσφυγιά. Ἄλλη περίπτωση, ἀπὸ τὴν Ἄγκυρα αὐτὴ τὴν φορά. Κάποια Ρωμηά, ὀνόματι Κατίνα, ὅταν ἦρθε ἡ ὥρα νὰ δηλωθεῖ γιὰ νὰ φύγει δήλωσε ὅτι παντρεύεται τὸν Abdullah, (τὸ ὄνομα αὐτὸ εἶναι ἐνδεικτικὸ γιατί συνήθως δήλωνε τοὺς ἐκ χριστιανῶν μουσουλμάνους), ἀπὸ τὸ Urgup τῆς Καππαδοκίας καὶ ἔτσι γίνονταν μουσουλμάνα καὶ ἑξαιρέθηκε τῆς ἀνταλλαγῆς. Ἄλλη περίπτωση ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ Ντερσίμ, ἀνατολικότερα, ὅπου ἕνας βουλευτὴς τῆς περιοχῆς, ὁ Ramiz Bey, εἶχε παντρευτεῖ μία Ρωμηὰ ποὺ πῆρε τὸ ὄνομα Munevver Hanum καὶ ἔτσι ἑξαιρέθηκε τῆς ἀνταλλαγῆς. Ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ Πόντου καὶ συγκεκριμένα ἀπὸ τὴν Σαμψούντα, ἔχουμε πολλὰ παραδείγματα Ρωμηῶν ποὺ ἔμειναν δηλώνοντας μουσουλμάνοι ὅπως κάποιος Abdullah στὴν περιοχὴ τῶν Canik. Ἀπὸ τὸν ρωμαίικο μαχαλὰ τῆς Σαμψούντας ἐνῶ ἐπέρχονταν ἡ καταστροφὴ καὶ ἡ προσφυγιά, ὁ γιὸς τοῦ Χατζηαναστάση, Παντελὴς καθὼς καὶ ἡ κόρη τοῦ ἑξαιρεθῆκαν τῆς ἀνταλλαγῆς καθὼς δήλωσαν ὅτι εἶναι μουσουλμάνοι. Ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Προύσας, ὁ Tevfik Bey παντρεύτηκε τὴν Δέσποινα, μία Ρωμηά, ποὺ ἔτσι ἔγινε μουσουλμάνα καὶ παρέμεινε μετὰ τὴν ἀνταλλαγὴ στὴν Προῦσα. Στὴ περιοχὴ τῆς Νίκαιας, οἱ Πασχάλης καὶ Παντελὴς δήλωσαν ὅτι εἶναι παιδιὰ τοῦ Mehmet Ali Aga καὶ ἔτσι παρέμειναν σὰν μουσουλμάνοι στὶς πατρίδες τους. Στὴν περιοχὴ τῆς Μερσίνας, ἡ Ρωμηὰ Ἀγγελική, ἡ ὁποία εἶχε καὶ μεγάλη κτηματικὴ περιουσία γιὰ νὰ μὴν φύγει στὴν προσφυγιὰ παντρεύτηκε τὸν Fedon Tahinci καὶ ἔτσι ἔμεινε στὴν Μερσίνα. Στὴν Σμύρνη, ἡ Μαρία Σαβαζίογλου, χήρα καὶ μητέρα δύο παιδιῶν γιὰ νὰ παραμείνει στὴν πατρίδα τῆς δέχτηκε νὰ παντρευτεῖ μουσουλμάνο καὶ ἔτσι ἑξαιρέθηκε τῆς ἀνταλλαγῆς.

     Αὐτὲς εἶναι ἐλάχιστες, ἀλλὰ χαρακτηριστικὲς ἀπὸ τὶς περιπτώσεις χιλιάδων ἄλλων Ρωμηῶν ποὺ μὲ τὸν ἕνα ἢ τὸν ἄλλο τρόπο ἑξαιρέθηκαν τῆς ἀνταλλαγῆς καὶ ἔμειναν στὴν Μικρὰ Ἀσία. Ἀντιλαμβάνεται κανεὶς ὅτι οἱ ἀπόγονοι ὅλων αὐτῶν, συχνὰ μέσα σὲ ἕνα δράμα τῆς θρησκευτικῆς τους συνείδησης, σήμερα κοσμοῦν αὐτὸ ποὺ ὀνομάζεται σύγχρονη Τουρκία. Εἶναι αὐτοὶ ποὺ σήμερα συνθέτουν αὐτὸ τὸ περίπλοκο πρόβλημα  ποὺ ὀνομάστηκε ἀπὸ τοὺς ἴδιους τους Τούρκους, «Kimlik Meselesi»,  δηλαδὴ τὸ Πρόβλημα Ταυτότητας. Τὸ πρόβλημα αὐτό, παρά του ὅτι ἐλάχιστα ἔχει γίνει γνωστό, εἶναι ἴσως τὸ σοβαρότερο πρόβλημα τῆς σύγχρονης Τουρκίας, (ὅπως ἀναγνωρίζεται ἀπὸ πολλοὺς διανοούμενους στὴν γειτονικὴ χώρα), ἡ ὁποία ἀπειλεῖται σοβαρὰ ἀπὸ μία πολυδιάσπαση. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ ἀποκαλυπτικὸ ἄρθρο τῆς τουρκικῆς ἐπιθεώρησης, «Aksyon», ποὺ κυκλοφόρησε τὸν Μάρτιο τοῦ 2005 μὲ τὸν τίτλο, «As?l dinlerine donuyorlar»,  δηλαδή, «Ἐπιστρέφουν στὶς πατρογονικές τους θρησκεῖες». Τὸ ἄρθρο ἀναφέρονταν σὲ πολλὲς ἐπώνυμες περιπτώσεις μουσουλμάνων ποὺ μετὰ ἀπὸ πολλὰ χρόνια δήλωναν ὅτι θέλουν νὰ ξαναγίνουν χριστιανοὶ Ὀρθόδοξοι, ὅπως ἦταν οἱ πρόγονοί τους.

     Μία πραγματικὰ μεγάλη τραγωδία, ποὺ σήμερα, μετὰ ἀπὸ τόσες δεκαετίες, ἀναζητᾶ τὴν ἱστορικὴ καὶ ψυχική της δικαίωση.

Ἀπὸ

Emgili Fahriye,  «Turk Yunan Nufus Mubadelesinin Mersin in Sosyo -Ekonomik Yap?s?na Etkileri», Tarih Icinde Mersin Kolokyumu II Eylul 2005, Mersin Univeritesi Yay?nlar?, Mersin 2005.

Παραθέτουμε ἀπὸ τὴν μελέτη τῆς Emgili Fahriye ἕνα ἀντιπροσωπευτικὸ ἔγγραφό της ἐποχῆς ποὺ ἀναφέρει μία περίπτωση Ρωμηοὺ ποὺ δήλωσε μουσουλμάνος καὶ ἔτσι ἑξαιρέθηκε τῆς ἀνταλλαγῆς. ΔΕΙΤΕ ΤΗΝ ΕΔΩ