Ὁ ἐξισλαμισμὸς στὴν Κύπρο καὶ ἡ καταγωγὴ τῶν Τουρκοκυπρίων

Τὸ φαινόμενο τοῦ ἐξισλαμισμοῦ, ἀπὸ τὰ σημαντικότερα στὴ νεότερη ἱστορία τῆς Κύπρου, ἐμφανίστηκε ἤδη κατὰ τὴν Φραγκοκρατία ὅταν ἕνας Φλάτρο, τῆς γνωστῆς εὐγενοῦς οἰκογένειας τοῦ νησιοῦ, ἀναφέρεται ὅτι εἶχε γίνει ἀμηρᾶς τῶν Μαμελούκων τῆς Αἰγύπτου μετὰ τὴν εἰσβολή τους στὴν Κύπρο στὰ 1425-1426, ὅπως γράφει ὁ Γεώργιος Βουστρόνιος. Προφανῶς αὐτὸς δὲν ἦταν ὁ μόνος, κι ἂς μὴ ἔχουμε ἄλλες σχετικὲς ὀνομαστικὲς μαρτυρίες. Κανένας, ὅμως δὲν φαίνεται νὰ ἔζησε στὸ νησὶ ὡς τὸ 1570, ὅποτε ἄρχισε ἡ ὀθωμανικὴ ἐκστρατεία. Οὔτε κατὰ τὴν περίοδο τῶν ἀραβικῶν ἐπιδρομῶν (649 - 963/4) εἶναι γνωστὸς ἐξισλαμισμὸς Κυπρίου ποὺ νὰ ἔμεινε στὴν πατρίδα του, ἂν καὶ πιθανῶς μερικοὶ αἰχμάλωτοι τῶν Ἀράβων ἢ ἄλλοι Κύπριοι ἐξισλαμίσθηκαν ἐκτὸς Κύπρου, ὅπως καὶ ἄλλοι Βυζαντινοὶ (π.χ. ὁ Λέων ὁ Τριπολίτης καὶ ὁ Νταμιάνα ποὺ ἐπέδραμε στὴν Κύπρο στὰ 912) καὶ μολονότι κάποιες ἰδεολογικὲς ἐπαφὲς μὲ τὸ Ἰσλὰμ ὑπῆρξαν.

Ὅτι μερικοὶ δουλοπάροικοι, ποὺ ἤλπιζαν βελτίωση τῶν συνθηκῶν τῆς ζωῆς τοὺς ὑπὸ τὸ ὀθωμανικὸ καθεστὼς (καὶ γι' αὐτὸ εἶχαν καλέσει τοὺς Ὀθωμανοὺς νὰ τοὺς ἐλευθερώσουν, τουλάχιστον δύο φορὲς πρὸ τοῦ 1570) ἔρρεπαν στὸν ἐξισλαμισμὸ δὲν ἀποκλείεται, δὲν μαρτυρεῖται ὅμως. Δὲν γνωρίζουμε τὴν...

 κοινωνικὴ προέλευση τῶν ἀποστατῶν καὶ ἐξόριστων ἀπὸ τὴν Κύπρο ποὺ στὰ 1566 συζήτησαν μὲ τὸν Σελὶμ Β' τὴν δυνατότητα τουρκικῆς καταλήψεως τοῦ νησιοῦ, οὔτε τῶν ἀποστατῶν ποὺ στὰ τέλη Ἰουλίου 1570 μετέφεραν πληροφορίες ἀπὸ τὴ  Λευκωσία στὸν ἀρχιστράτηγο τῆς ἐκστρατείας Λαλᾶ Μουσταφᾶ γιὰ τὴν στρατιωτικὴ κατάσταση τῆς πρωτεύουσας, ποὺ τὸν ἐπηρέασαν στὰ σχέδιά του ν' ἀρχίσει πρῶτα τὴν πολιορκία αὐτῆς κι ὄχι τῆς Ἀμμοχώστου.

Ἡ ἑπόμενη μαρτυρημένη περίπτωση ἐξισλαμισμοῦ εἶναι ἐκείνη τῶν 17 προσώπων ποὺ στὰ μέσα Αὐγούστου 1570 ἐξισλαμίσθηκαν ἔναντι ἀμοιβῆς κατὰ τὸ Ruus Defteri.  Ἀκολουθοῦν οἱ περιπτώσεις τοῦ Φιλίππου Παλαιολόγου γιοῦ τῆς Ἑλένης, ἀδελφῆς του ἱστοριογράφου Στέφανου Λουζινιανοῦ, καὶ τοῦ Δημητρίου Παλαιολόγου. Ὁ πρῶτος συνελήφθη στὶς 9. 9. 1570 κατὰ τὴν ἅλωση τῆς Λευκωσίας. Στὶς 24. 10. 1570, τρία πρόσωπα ἀπὸ τὴν Κερύνεια ἐξισλαμίσθηκαν στὸ ὀθωμανικὸ στρατόπεδο ἔξω ἀπὸ τὴν Ἀμμόχωστο καὶ πῆραν τιμάρια 10.000 ἄσπρων ὁ πρῶτος ποὺ ἦταν εὐγενής, 7.000 ὁ δεύτερος καὶ 6.000 ὁ τρίτος, παίρνοντας τὰ ὀνόματα Mahmud Abdullah, Yusuf Abdullah καὶ Mustafa Abdullah ἀντιστοίχως (Abdullah = Χριστόδουλος). Ἡ Φρουρὰ τῆς Κερύνειας ποὺ παρέδωσε τὴν πόλη στὶς 19. 9.1570, πῆρε ἀμοιβὲς καὶ ἀσυδοσία χωρὶς ἐξισλαμισμό: Gaspio [πρβλ. Κασπής], Piero γιὸς τοῦ Τζαμάρτα κ.λ.π. [στὰ μέσα τοῦ 19ου αἵ. στὴ Λάπηθο ὑπῆρχε οἰκογένεια Τζαμάρτα]... Στὶς 26. 2. 1571 ἕνα μέλος τῆς φρουρᾶς τῆς Κερύνειας τούρκεψε (Μουσταφᾶς) καὶ πῆρε ἐτήσια ἀμοιβὴ 4.000 ἄσπρα ἀπὸ φεουδαλικὴ πρόσοδο, καθὼς καὶ τέσσερις γιοὶ Βενετῶν εὐγενῶν της φρουρᾶς τῆς Ἀμμοχώστου (venedikli bey-zade), ποὺ πῆραν 10.000, 8.000, 7.000 καὶ 4.000 ἄσπρα ἀντιστοίχως. Στὶς 7. 3. 1571 ἄλλος γιὸς Βενετοὺ εὐγενοῦς ἀπὸ τὴν ἴδια πόλη (Μεχμὲτ) πῆρε 8.000 ἄσπρα. Στὶς 1 καὶ 11. 4. 1571 ἕνας ἄλλος ποὺ ἔγινε Μεχμέτ, πῆρε τὴν διοίκηση τοῦ λιμανιοῦ τῆς Κερύνειας ὡς ἀμοιβή. Στὶς 8 καὶ 25. 8. 1571, μετὰ τὴν παράδοση τῆς Ἀμμοχώστου, δύο ἀκόμη προσωπικότητες τούρκεψαν: ὁ ἕνας, Μεχμέτ, ποὺ πῆρε 20.000 ἄσπρα ἦταν ὁ κόμης Hercules Martinengo. Οἱ «ἀρχηγοὶ» τοῦ «Λαϊκοῦ Κόμματος» στὰ 1600 Μεμὶ καὶ Μουσταφὰ (ποὺ ἀνέλαβαν νὰ καταλάβουν τὴν Ἀμμόχωστο ἀπὸ τοὺς Τούρκους καὶ νὰ τὴν παραδώσουν στὸν δούκα τῆς Σαβοΐας, ποὺ θὰ τοὺς ἐπέστρεφε τὶς οἰκογενειακές τους περιουσίες τὶς ὁποῖες εἶχαν χάσει  στὰ 1570 καὶ θὰ διόριζε τὸν θεῖο τοὺς μοναχὸ Παρθένιο στὴν πρώτη κενούμενη ἐπισκοπῆ τοῦ νησιοῦ), ἦταν ἀποστάτες εὐγενῶν οἰκογενειῶν ποὺ ἐξισλαμίσθηκαν «κατ' ἀνάγκην» στὰ 1570, χάνοντας ὅμως τουλάχιστον κάποιο μέρος ἀπὸ τὶς περιουσίες τους. Ὁ ἐπίσκοπος Κυρηνείας Παρθένιος, ποὺ στὰ 1605 ἀπαντᾶται στὴ θέση αὐτή, πιθανῶς νὰ ἦταν ὁ θεῖος τῶν δύο ἀποστατῶν, ποὺ πρέπει νὰ ζοῦσαν στὴν Ἀμμόχωστο, ἀπ' ὅπου καὶ ἄλλοι πολλοὶ Ἰταλοὶ εἶχαν διαφύγει λίγο πρὸ τῆς παραδόσεώς της (1. 8. 1581) καὶ ἐξισλαμισθεῖ. Ἀρκετοὶ ἀπὸ αὐτοὺς κατοίκησαν στὸ χωριὸ Λουρουτζίνα ὅπου στὰ 1572 ἀνάμεσα στοὺς φόρους ποὺ πλήρωναν περιλαμβανόταν καὶ ὁ φόρος γιὰ τοὺς χοίρους - ἄρα ἐθεωροῦντο ἀκόμη Χριστιανοί.

Φωτογραφία: Τζαμὶ πρώην ἐκκλησία Παναγίας  Παντάνασσας - Χούλου - Πάφος

Οἱ περιπτώσεις εὐγενῶν καὶ μελῶν τῶν ἀρχουσῶν τάξεων καὶ ἀμάδων ποὺ ἐξισλαμίσθηκαν στὰ 1570/71, διατηρώντας μέρος τῆς περιουσίας τους, εἶναι ἀρκετὲς καὶ στοιχειοθετοῦν κοινωνικὸ ρεῦμα καὶ τακτικὴ ποὺ δὲν περιοριζόταν στὴν Κύπρο ἀλλὰ χαρακτήριζε τὴ συμπεριφορὰ τὴν ἡττημένων χριστιανικῶν ἡγετικῶν τάξεων ὅλων τῶν Βαλκανίων καὶ τῆς Ἐγγὺς Ἀνατολῆς. Ἡ συνεργασία μὲ τὸν κατακτητὴ στὴν Κύπρο ἦταν γιὰ τὶς τάξεις αὐτὲς ἀναγκαιότητα, γιὰ νὰ ἐμποδίσουν καὶ/ἢ νὰ περιστείλουν τὴν πιθανὴ ἐπικράτηση τῶν δουλοπάροικών τους, ποὺ ἐπειδὴ εἶχαν καλέσει τοὺς Τούρκους, ἀνέμεναν νὰ ἐπικρατήσουν μέσω τοῦ νέου καθεστῶτος. Στὴν ἴδια κατηγορία ὑπάγονται καὶ οἱ ἐξισλαμισμοὶ εὐγενῶν χήρων κυριῶν ποὺ παντρεύονταν σπαχῆδες Τούρκους καὶ διατηροῦσαν ἔτσι τὴ περιουσία τους, ὅπως ἡ δέσποινα τοῦ φέουδου τῆς Μάνιας κοντὰ στὴν Ἄσσια (οἰκογένεια Maniali-Hilmi), ἡ δέσποινα τοῦ φέουδου τῆς Ποταμιᾶς ποὺ μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Λευκωσίας (9. 9. 1950) πῆρε τὸν σπαχὴ Ibrahim Menteschoghlou, κι ἔτσι δημιουργήθηκε ἡ οἰκογένεια Μεντεσιόγλου-Ποταμιαλὴ ποὺ ζεῖ ὡς τώρα στὴν Ποταμιὰ διατηρώντας μέρος τοῦ φέουδου καὶ στενὲς σχέσεις μὲ χριστιανικὲς οἰκογένειες- παλαιότερα κυρίως συγγενικές.

Ἄλλοι Λουζινιανοὶ καὶ μέλη ἄλλων εὐγενῶν οἰκογενειῶν ἐξισλαμίζονταν στὴν ἀρχὴ ἐπιφανειακά, μὲ στόχο τὴν ἐπάνοδο στὸν Χριστιανισμὸ ὑπὸ κατάλληλες συνθῆκες, ὅπως π.χ. ὁ Φίλιππος Παλαιολόγος ποὺ ἐξισλαμίσθηκε, ἀλλὰ ἦταν στὰ 1580 αἰχμάλωτος μὲ τὴν ἀδελφή του στὴν Κωνσταντινούπολη, πιθανῶς διότι ὁ ἐξισλαμισμός του δὲν φαινόταν εἰλικρινής. Γιὰ νὰ γλυτώσει ἀπὸ τὸν ἐξισλαμισμὸ ἡ ἀδελφή του Στέφανου Λουζινιανοῦ, Ἰσαβέλλα, παντρεύτηκε φτωχὸ ράφτη καὶ ζοῦσε μαζί του στὴν Συλίκου στὰ 1580, ἐνῶ ὁ γιὸς τοὺς Φίλιππος κινδύνευε νὰ γίνει γενίτσαρος. Στὰ 1595 δύο κόρες τοῦ εὐγενοῦς Λουκιανοῦ Δενόρες ἢ Ντενόρες ἤσαν - ἀπὸ καιρὸ - ἀντιστοίχως στὴν Κωνσταντινούπολη παντρεμένες μὲ νέο Τοῦρκο πρίγκιπα καὶ ἕνα ἐξωμότη βοεβόδα λεγόμενο Φλαγγίνι, ἀπὸ τὴ γνωστὴ βενετικὴ κυπριακὴ οἰκογένεια. Ἡ μητέρα τοῦ σουλτάνου Ἀχμὲντ Ἃ' Χεντᾶν ἦταν Κύπρια ἀπὸ τὴν οἰκογένεια Flatro. Ἀπ' αὐτὴν καὶ ἄλλες ὅμοιας καταγωγῆς ὁ Κύπριος εὐγενὴς ἱσπανικῆς καταγωγῆς Ἰάσων Βουστρώνιος ἔπαιρνε πληροφορίες καὶ τὶς πουλοῦσε στὸν βασιλιὰ τῆς Ἱσπανίας.

Στὴν πρώτη ἐκατονταετία μετὰ τὴν ἅλωση (1571 - 1670) οἱ ἐξισλαμισμένοι Κύπριοι εὐγενεῖς μαζὶ μὲ τοὺς ἐξισλαμισμένους συγγενεῖς τους, ποὺ κατόρθωσαν νὰ λάβουν σημαντικὲς θέσεις στὴν ἀνασυσταθεῖσα τότε Ὀρθόδοξη Ἑλληνικὴ Ἐκκλησία τοῦ νησιοῦ καὶ στὴν πυραμίδα τῆς λαϊκῆς κοινωνίας, συνεργάζονταν στὴ νομὴ καὶ ἐκμετάλλευση τῶν πόρων καὶ τῶν θέσεων τοῦ τόπου: κατένειμαν τὰ πάντα μεταξύ τους - ἐπισκοπικὲς ἕδρες, φορολογία, δασμούς, ἐμπόριο κλπ.

 

Φωτογραφία: Τζαμὶ πρώην ἐκκλησία Ἁγίας Ἀνθοῦσας - Πελαθοῦσα - Πάφος

Ὁ ἐξισλαμισμὸς καὶ ὁ ἐξελληνισμὸς εἶναι οἱ μόνες θρησκευτικὲς (ἐθνικὲς) ταυτότητες ποὺ ἐπιτρέπουν οἱ κατακτητὲς στὸ νησὶ μὲ τὸ διάταγμα τοῦ μεγάλου βεζίρη Μεχμὲτ Σοκόλλοβιτζ πασᾶ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1571 τὸ ὁποῖο ἐξέδωσε γιὰ τὴν ἀμμοχωστιανὴ ἀντιπροσωπεία ποὺ τὸν ἐπεσκέφθη. Μὲ τὸ διάταγμα ρυθμιζόταν τὸ ἐφεξῆς καθεστὼς τῆς Κύπρου.Οἱ φορολογικὲς ἁρμοδιότητες τῆς Ἐκκλησίας διεξάγονταν σὲ συνεργασία καὶ μὲ τὸν δραγομάνο τοῦ σεραγίου καὶ τοὺς γραμματικούς του ποὺ ἀνῆκαν στὶς παλαιὲς οἰκογένειες καὶ μὲ τοὺς ἐξισλαμισμένους συγγενεῖς τους.

Μυστικὰ οἱ δύο ὁμάδες ὡς τὸ 1670 διεξάγουν ἀπεγνωσμένο ἀγώνα ἀπελευθέρωσης τῆς Κύπρου ἀπὸ τὸν τουρκικὸ ζυγὸ μὲ τὴ βοήθεια δυτικῶν δυνάμεων, ὀργανώνοντας ἐξεγέρσεις καὶ κινήματα κάθε λίγα χρόνια, τὰ ὁποῖα ἀποτυγχάνουν λόγω ἀνεπαρκοῦς βοήθειας τῶν Δυτικῶν. Θύματα τῶν ἀποτυχιῶν αὐτῶν εἶναι οἱ στρατιωτικοὶ πληθυσμοὶ καὶ οἱ χωρικοί, ποὺ πείθονται ἀπὸ τοὺς ἡγέτες, ἐξισλαμισμένους καὶ ἐξελληνισμένους, νὰ μετάσχουν στὰ κινήματα, ἀλλὰ ὑφίστανται τὶς συνέπειές τους: ἐξισλαμισμὸς ἢ σφαγή. Ἔτσι ἐξισλαμίσθηκαν στὴν ἀρχὴ φαινομενικὰ ἀρκετὰ σήμερα «τουρκικὰ» χωριὰ τῆς βόρειας ὁροσειρᾶς - Καμπυλή, Πλατάνι, Κορνόκηπος, Ἄρτεμη, Ψυλλάτος, Τζάος, Πλατανισσός, Γαληνόπωρνη, κλπ.- καθὼς καὶ χωριὰ τῆς Πάφου. Ἀλλά, τὰ περισσότερα, ἐξισλαμίσθηκαν σ΄ὅλη τὴν Κύπρο λόγω ἀδυναμίας τους νὰ πληρώσουν τὸ χαράτσι καὶ τοὺς ἄλλους φόρους ποὺ ἐπέβαλλε καὶ εἰσέπραττε τὸ «σύστημα» διὰ τοῦ δραγομάνου καὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς φορολογικῆς - διοικητικῆς μηχανῆς (κοινὸν τῶν ρεαγιάδων). Κλασσικὴ περίπτωση ἡ δραστηριότητα τοῦ δραγομάνου Μαρκουλ(λ)η, ποὺ ὁδήγησε, μὲ τὴν σκληρὴ φορολογικὴ γράφτουσάν του, στὸν ἐξισλαμισμὸ χιλιάδες χωρικοὺς σ΄ὅλη τὴν Κύπρο.

Φωτογραφία: Τζαμὶ πρώην ἐκκλησία Ἁγίου  Ἀνδρονίκου - Πόλις Χρυσοχοὺς

Αὐτὸ εἶναι τὸ δεύτερο ἐπίπεδό του ἐξισλαμισμοῦ ποὺ ἀφορᾶ τὶς λαϊκὲς τάξεις καὶ ἐπηρεάζει πολυάριθμο πληθυσμό. Οἱ εὐγενεῖς ποὺ εἶχαν ἐξισλαμισθεῖ στὰ 1571/71 κ. ε. τώρα ἀνήκουν στὴν ἡγετική, ὅπως καὶ προηγουμένος, τάξη καὶ δὲν ἐνδιαφέρονται γιὰ τὴ μοίρα τῶν χωρικῶν ποὺ ἀθρόοι ἐξισλαμίζονται γιὰ νὰ ἀποφύγουν τὸ χαράτσι. Στὰ 1670 ὁ περιηγητὴς  Hurtrel ἀναφέρει ὅτι ὁ πασὰς τῆς Κύπρου τοῦ εἶχε πεῖ πὼς ἂν τὸ ρεῦμα ἀξισλαμισμοὺ συνεχιστεῖ στὸν ἴδιο ρυθμὸ -ἦταν ἡ ἐποχὴ τοῦ Μαρκουλ(λ)η- οἱ Τοῦρκοι σὲ λίγο δὲν θὰ ἔχουν ραγιάδες γιὰ νὰ φορολογοῦν.καὶ γι' αὐτὸ σκέπτονταν νὰ ἀπαγορεύσουν τὸν ἐξισλαμισμό. Ἀντὶ' αὐτοῦ ἐφαρμόστηκε σταδιακὰ συμπλησιασμὸς τῶν φορολογικῶν ἐπιβαρύνσεων τῶν ἐξισλαμισμένων πρὸς τοὺς Χριστιανοὺς ραγιάδες, κι ἔτσι ὁ ἐξισλαμισμὸς ἀποθαρρύνθηκε. Ἀλλὰ οἱ ἐξισλαμισμένοι χωρικοί, οἱ Μουσουλμάνοι ραγιάδες, ὅπως λέγονταν σ' ὁλόκληρη τὴν Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία, διεκδικοῦσαν πλήρη, ἢ σχεδὸν πλήρη, φορολογικὴ ἀπαλλαγή, καὶ γιὰ νὰ τὴν ἐπιτύχουν διεξάγουν σειρὰ ἀπὸ κινήματα, συχνὰ σὲ συνεργασία φανερὴ ἢ μυστικὴ μὲ τοὺς Χριστιανοὺς χωρικούς. Παραδείγματα: τὸ κίνημα τοῦ Χαλὶλ ἀγὰ στὰ 1765/1766, τὸ κίνημα τοῦ Μαρτίου τοῦ 1804 κατὰ τοῦ δραγομάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου κλπ.

Νέες διαστάσεις ἔλαβε ὁ ἐξισλαμισμὸς στὰ 1821, ὅποτε οἱ σφαγὲς τῶν προκρίτων ὤθησαν ἀρκετοὺς στὴν ἀποστασία, ἀρχικὰ φαινομενική, ὅπως συνέβαινε καὶ προηγουμένως. Μερικοί, ὅπως ὁ Ἀνδρέας Σολομονίδης (βλέπε ἐδῶ), ποὺ κατηγορήθηκε ἀπὸ τὸν Γ. Κηπιάδη κ.α. ὅτι ἀποστάτησε γιὰ νὰ ἐπιτύχει ὀφέλη, συνέχισαν τοὺς δεσμούς τους μὲ τὴν Ἐκκλησία καὶ ἔμειναν μυστικὰ Ἕλληνες. Ὁ Ἀνδρέας Σολομονίδης μάλιστα ὑπέβαλε στὰ 1825 καὶ στὰ 1828 μυστικὰ ἔγγραφα στὶς τότε ἑλληνικὲς κυβερνήσεις, ζητώντας τὴ συμπερίληψη τῆς Κύπρου στὸ ὑπὸ ἵδρυση Ἑλληνικὸ κράτος καὶ διακηρύσσοντας τὴν πίστη του στὸν Ἑλληνισμὸ μὲ δραματικὸ καὶ τραγικὰ σπαρακτικὸ ὕφος. Οἱ ἀπόγονοι ἀρκετῶν ἀπὸ τὶς ἐπιφανεῖς οἰκογένειες ποὺ ἐξισλαμίσθηκαν στὰ 1821, ἐπέστρεψαν στὸν Χριστιανισμὸ ἀργότερα ὅταν τὰ πνεύματα ἠρέμησαν. Οἱ χωρικοὶ ὅμως στὸ μεγαλύτερο μέρος τους δὲν μπόρεσαν νὰ πράξουν τὸ ἴδιο, γιατί δὲν ἐνθαρρύνθηκαν ἀπὸ τὶς γενικότερες συνθῆκες καὶ δὴ ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία, ὅταν ὑπὸ τὴν Ἀγγλοκρατία ἐπεδίωξαν νὰ ἐπιστρέψουν στὸ πάτριο θρήσκευμα καὶ στὸν Ἑλληνισμό. Ἂν καὶ ὄχι λίγοι χωρικοὶ Λινοβάμβακοι, ὅπως λέγονταν οἱ ἐπιφανειακὰ ἐξισλαμισμένοι, κρυφοὶ Χριστιανοί, ἐπέστρεψαν στὸ πάτριο θρήσκευμα μεταξὺ 1878 καὶ 1912 λόγω ἐλευθερίας ἐκφράσεως ποὺ ἐπεκράτησε μὲ τὴ βρετανικὴ  κατοχή, ὡστόσο οἱ περισσότεροι δὲν τόλμησαν ἢ δὲν μπόρεσαν ἢ δὲν πρόλαβαν νὰ κάμουν τὸ ἴδιο. Μὲ λίγες ἐξαιρέσεις ἡ Ἐκκλησία ἀδιαφόρησε ἢ καὶ ἀντέδρασε στὴν ἐπιστροφή τους, θεωρώντας τοὺς ἀπολωλότα πρόβατα ὅπως γράφει ὁ Γ. Σ. Φραγκούδης στὴν Κυπρίδα (1881).

Φωτογραφία: Τζαμὶ πρώην ἐκκλησία Ἁγίου Κηρύκου - Λαπηθιοῦ - Πάφος

Ὅταν στὰ 1908 ὁ διοικητὴς Λάρνακος Mitchell γράφει στὸ περιοδικὸ Nineteenth Century τὴ μελέτη τοῦ περὶ Λινοβαμβάκων, τοὺς ἀνεβάζει σὲ 8.000 -10.000, ἀλλὰ προφανῶς ἀγνοεῖ τὰ πέραν τῆς ἐπαρχίας τοῦ δεδομένα, ποὺ μαρτυροῦσαν ὡς πρόσφατα (1955) ὅτι ἡ τεράστια πλειοψηφία τῶν Τουρκοκυπρίων ἤσαν κρυπτοχριστιανοί, φαινομενικὰ ἐξισλαμισμένοι, Λινοβάμβακοι, ποὺ τούρκεψαν ὑποχρεωτικά, σὲ βάθος καὶ ὁριστικὰ μὲ τὴν πόλωση ποὺ ἐπέφερε τὸ κίνημα τῆς ΕΟΚΑ καὶ οἱ μετέπειτα ἐξελίξεις. Ἤθη, ἔθιμα, γλώσσα, μυστικὴ λατρεία, λαϊκὴ παραδοσιακὴ μουσικὴ καὶ ποίηση, ἐνδυμασία, συγχρωτισμὸς μὲ τοὺς Ἑλληνοκυπρίους, φοίτηση ἀρκετῶν σὲ ἑλληνικὰ σχολεῖα κλπ, μαρτυροῦσαν περίτρανα τὴν πραγματικὴ προέλευση καὶ κουλτούρα τῶν τραγικῶν αὐτῶν ἀνθρώπων, ποὺ ἡ ἀπρονοησία καὶ ἡ ἔλλειψη ἱστορικῆς συνειδήσεως στὴν ἑλληνοκυπριακὴ ἡγεσία τοὺς ἄφησε ἕρμαιο στὰ χέρια τοῦ σκληροῦ πυρήνα τῆς τουρκοκυπριακῆς ἡγεσίας. ἡ τελευταία μὲ συστηματικὴ ἐργασία ἐπέτυχε τὴν προσέλκυση καὶ ἀφομοίωση τῶν πλείστων, ἐντάσσοντάς τους ἔτσι στὸν γεωπολιτικὸ σχεδιασμὸ τῆς ἐπεκτατικῆς ἡγεσίας τῆς Τουρκίας ἢ δημιουργώντας σὲ μεγάλο βαθμὸ ἡ ἴδια αὐτὸν τὸν ἐπεκτατισμό. Ὡς τὸ 1922 ἡ ἐπιστροφὴ τῶν κρυπτοχριστιανῶν στὸ Χριστιανισμὸ ἦταν δυνατή. Ἀλλὰ ἡ Μικρασιατικὴ καταστροφὴ τοῦ 1922 καὶ τὰ κινήματα στὴν Κύπρο τοῦ 1931 καὶ δὴ τοῦ 1955, ἀποξένωσαν τοὺς πλείστους καὶ τοὺς ὤθησαν ἀπὸ φόβο στὶς ἀγκάλες τοῦ Τουρκισμοῦ ποὺ καραδοκοῦσε.

Φωτογραφία: Τζαμὶ πρώην ἐκκλησία Ἁγίας Εἰρήνης - Τίμη - Πάφος

Ἐνῶ εἶναι γεγονὸς ὅτι ἀριθμὸς ἐξισλαμισθέντων ἦταν μὴ ὀρθοδόξου προελεύσεως ἀλλὰ λατινικῆς καὶ ἄλλων -Μαρωνίτες, Ἀρμένιοι, Ἰταλοί, Γάλλοι κλπ.-ὡστόσο ἡ ἀπαγόρευση τῆς Λατινικῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τοὺς Τούρκους μετὰ τὸ 1571 τοὺς ἔστρεψε ἀναγκαστικὰ σὲ μυστικὴ ἐπαφὴ μὲ τὴν μόνη ὑπάρχουσα Ἐκκλησία, τὴν Ὀρθόδοξη. Αὐτὴ τοὺς παρεῖχε τὰ μυστήρια μυστικά, τελοῦσε μυστικὰ τοὺς γάμους, τὶς βαπτίσεις καὶ τὶς κηδεῖες τους, τοὺς ἔδινε μυστικὰ οἶνον καὶ ἄρτον γιὰ μετάληψη, μύρο, κλπ., κυρίως μέσω τῶν ἀγροτῶν ἱερέων, στὸ ἐπίπεδο τῶν χωριῶν ἀλλὰ καὶ στὶς πόλεις. Ἐν τούτοις μετὰ τὸ 1878 (ἔναρξη τῆς Ἀγγλοκρατίας)  ἡ Ἐκκλησία ἀπέτυχε νὰ ὁλοκληρώσει τὸ ἔργο ποὺ εἶχε θεμελιωθεῖ ἐπὶ Τουρκοκρατίας ἀπὸ τοὺς ἴδιους τους ἐξισλαμισθέντες πιστούς της καὶ δὲν ἀνέλαβε συστηματικὴ πρωτοβουλία ἐπιστροφῆς τοὺς - μ΄ἐλάχιστες ἐξαιρέσεις. Ἡ σκληροπυρηνικὴ τουρκοκυπριακὴ ἡγεσία μὲ ἰσχυροὺς θεσμοὺς -σχολεῖα, τζαμιά, προπαγάνδα, ἔντυπα κλπ. -καὶ οἰκονομικὴ ἀκόμη βοήθεια πρὸς τοὺς ἐξισλαμισθέντες, ἐπιτυγχάνει τὴν ἀποξένωσή τους ἀπὸ τὴν ἑλληνοκυπριακὴ κοινότητα (παράδειγμα οἰκονομικῆς βοήθειας ἡ ἐξόφληση τῶν χρεῶν τῶν Τηλλύρων Λινοβαμβάκων ἀπὸ τὸν πλούσιο Λαρνακέα ἔμπορο Κενᾶν στὰ τέλη τοῦ 19ου αἵ., καὶ στὶς ἀρχὲς τοῦ 20ού, κάτι ποὺ δὲν ἔπραξαν οἱ ἑλληνοκυπριακοὶ ἡγετικοὶ κύκλοι ἀπὸ τοὺς ὁποίους ζήτησαν οἱ Τήλλυροι). Ἀντίθετα πρὸς τὴν κατάσταση ποὺ μαρτυρεῖται ἀπὸ τὰ προξενικὰ ἔγγραφά του 19ου αἵ., ὅποτε ζητοῦν ἀπεγνωσμένα τὴ βοήθεια τῶν προξένων στὴ Λάρνακα, οἱ Λινοβάμβακοι τώρα δὲν ἀνθίστανται πιὰ στὸν πλήρη ἐκτουρκισμό, ἀφοῦ αἰσθάνονται ἐγκαταλειμμένοι ἀπὸ ἐκείνους ἀπὸ τοὺς ὁποίους περίμεναν βοήθεια, καὶ ρυμουλκοῦνται ἀπὸ τοὺς παλαιοὺς δυνάστες τῶν (ἔτσι ἀποκαλοῦσαν στὰ 1765 τοὺς Τούρκους οἱ ἐξεγερμένοι τότε ἐξισλαμισμένοι Κύπριοι χωρικοὶ κατὰ τὸν Georg Niehbur). Οἱ Τοῦρκοι τώρα τοὺς παρέχουν «σανίδα ἀσφαλείας», μία σταθερὴ ἠθικοθρησκευτικὴ ταυτότητα ποὺ ἐπὶ αἰῶνες ἐστεροῦντο ζώντας σὲ ἐπικίνδυνη διελκυστίνδα.

Ἐκεῖ ὅπου ἀπέτυχαν ἡ Λατινικὴ Ἐκκλησία -ποὺ μὲ ἀποστολὴ στὴ Λεμεσὸ στὶς ἀρχὲς τῆς Ἀγγλοκρατίας προσπάθησε μάταια νὰ ἐπαναφέρει στὸ λατινικὸ δόγμα τοὺς ἐξισλαμισθέντες τῶν γύρω χωριῶν, ποὺ αἰσθάνονται κρυφὰ Ὀρθόδοξοι καὶ ὄχι Καθολικοί, -καὶ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία -ποὺ εἶχε ὅλο τὸν καιρὸ καὶ τὴν προσφορὰ τῶν Λινοβαμβάκων στὴ διάθεσή της, ἀλλὰ ὄχι τὴν βούληση καὶ τὴν ὀργάνωση-, μὲ τὴν βρετανικὴ βοήθεια, σιωπηρὴ καὶ ἀδιόρατη, ἀλλὰ βέβαια θετικὴ θριάμβευσε ἡ μειονοτικὴ σκληροπυρηνικὴ τουρκοκυπριακὴ ἡγεσία, γιὰ ν' ἀνατρέψει μέσω αὐτῶν τῶν φανατικῶν πλέον Τούρκων, τὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη τοῦ νησιοῦ καὶ τῆς περιοχῆς.

Τέσσερις περιπτώσεις χωριῶν τῆς Κύπρου, ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ ζήτημα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ:

Πρῶτον, εἶναι ἐκεῖνα τὰ χωριὰ τῶν ὁποίων ἡ ὕπαρξη μαρτυρεῖται ἐπαρκῶς, πολὺ πρὶν τὴν παρουσία Τούρκων στὴν Κύπρο. Χωριά, δηλαδὴ ποὺ ὑφίσταντο καὶ πρὶν τὸ 1570 καὶ ποὺ πολὺ ἀργότερα ἐμφανίζονται ὡς ἀμιγῶς τουρκοκυπριακά. Τὸ τουρκοκυπριακὸ χωριὸ Φοίνικας, γιὰ παράδειγμα, στὴν ἐπαρχία Πάφου, ἦταν κατὰ τὴν περίοδο τῆς Φραγκοκρατίας ἕδρα μίας τῶν Διοικήσεων (Κομμανταριῶν) τοῦ τάγματος τῶν Ἰωαννιτῶν ἱπποτῶν. Ἡ τουρκοποίησή του ὀφείλεται κυρίως στὸ ὅτι, μετὰ τὴν κατάληψη τῆς Κύπρου ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς, σὲ χωριὰ ποὺ ἀποτελοῦσαν κέντρα τοπικῶν διοικήσεων ἢ διαμερισμάτων, εἶχαν ἐγκατασταθεῖ Τοῦρκοι διοικητικοὶ ὑπάλληλοι. Τέτοια χωριὰ εἴτε σταδιακὰ ἐκτουρκίστηκαν πλήρως, εἴτε κατέστησαν μικτά, ὅπως ἡ Λεύκα, ἡ Αὐδήμου, ἡ Χρυσοχοὺ κ.α.

Δεύτερον, εἶναι ἐκεῖνα τὰ χωριὰ ποὺ εἶναι ἀμιγῶς τουρκοκυπριακὰ ἀλλὰ φέρουν ἁγιολογικὰ χριστιανικὰ ὀνόματα, ὅπως Ἅγιος Ἰωάννης, Ἅγιος Συμεὼν κ.α. Τὰ χωριὰ αὐτὰ θὰ πρέπει νὰ ἤσαν ἐπίσης ἱδρυμένα πρὶν τὸ 1570, πρὶν τὴν ὕπαρξη, δηλαδή, στὴν Κύπρο κανενὸς Ὀθωμανοῦ κατοίκου, ἐφόσον οἱ ἁγιολογηικὲς τοὺς ὀνομασίες παραπέμπουν στὴ Βυζαντινὴ περίοδο.

Τρίτον, ἀρκετὰ ἐπίσης χωριὰ μὲ ἁγιολογικὰ ὀνόματα, ὅπως γιὰ παράδειγμα ὁ Ἅγιος Θεόδωρος Λάρνακας, ὑπῆρξαν μικτᾶ, μὲ τὰ δύο στοιχεῖα, ἑλληνικὸ καὶ τουρκικό, νὰ συνυπάρχουν ἁρμονικά. Σύμφωνα πρὸς μαρτυρίες τῶν ἀρχῶν τῆς περιόδου τῆς Ἀγγλοκρατίας (τέλη τοῦ 19ου αἰώνα) σὲ τέτοια χωριὰ γίνονταν καὶ μικτοὶ γάμοι ἀρκετὰ συχνά. Μικτὰ κατέστησαν καὶ πολλὰ χωριά, μὲ ὀνόματα ποὺ εἶναι συνήθως ἀρχαίας ἑλληνικῆς ρίζας καὶ ποὺ ἡ ὕπαρξή τους μαρτυρεῖται πολὺ πρὶν τὴν παρουσία τῶν Τούρκων στὴν Κύπρο. Τέτοια χωριὰ πρὶν τὴν τουρκικὴ κατάκτηση ἤσαν φέουδα καὶ ἀμέσως μετὰ συνέχισαν νὰ ἤσαν φέουδα ἀλλὰ μὲ ὀθωμανικὲς διοικήσεις, ὅποτε ἡ παρουσία τοπικῶν Τούρκων ἀφεντάδων συνέλαβε στὸν ἐξισλαμισμὸ ἀριθμοῦ κατοίκων τους.

Τέταρτον, μικρὰ καὶ σχετικὰ ἀπομονωμένα χωριά, τῶν ὁποίων οἱ κάτοικοι ἀναγκάστηκαν, λόγω τῆς μεγάλης καταπίεσης καὶ τυραννίας νὰ γίνουν κρυπτοχριστιανοί. Νὰ εἶναι δηλαδὴ δηλωμένοι Μουσουλμάνοι, ἐνῶ στὰ κρυφὰ παρέμεναν Χριστιανοί. Παραδείγματα τέτοιων χωριῶν ὑπάρχουν ἀρκετά, ὅπως λ.χ. τὰ χωριὰ Βρέτσια, στὴν ἐπαρχία Πάφου, Παλαιὲς (Κάτω) Κιβίδες στὴν ἐπαρχία Λεμεσού, ἡ Γαληνόπωρνη στὴν Καρπασία κ.α. Τὰ Βρέτσια φέρουν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ ὄνομα, ἡ Γαληνόπωρνη βυζαντινό, οἱ Κιβίδες ἤσαν φέουδο κατὰ τὴν περίοδο τῆς Φραγκοκρατίας. Ὁ Ρῶσος μοναχὸς Βασίλειος Μπάρσκυ εἶναι μεταξὺ διάφορων ξένων ἐπισκεπτῶν τῆς Κύπρου, τῆς περιόδου τῆς Τουρκοκρατίας, ποὺ δίνει μαρτυρίες γιὰ ἐξισλαμισμούς. Ἀναφέρει ὅτι στὰ μεγαλύτερα χωριὰ ὑπῆρχε ἀλληλοβοήθεια καὶ μεγαλύτερη ἱκανότητα ἀντίστασης, ἀλλὰ τὰ μικρότερα ἤσαν ἐκεῖνα ποὺ δέχονταν τὴ μεγαλύτερη καταπίεση, εἶχαν τὴ λιγότερη δυνατότητα ἀντίστασης καὶ ἐκτουρκίζονταν.

Πηγή: Μεγάλη Κυπριακὴ Ἐγκυκλοπαίδεια

Μεταφέρθηκε στὸ διαδίκτυο ἀπὸ NOCTOC