Ἑλληνόφωνες ὁμάδες στήν Τουρκία

μία ἄγνωστη πλευρά τῆς σύγχρονης Τουρκίας
Βλάσσης Ἀγτζίδης*

'Ἕνα ἀπό τά πλέον ἐνδιαφέροντα φαινόμενα στή σύγχρονη Τουρκία ἀποτελεῖ αὐτό τῆς ὕπαρξης μουσουλμανικῶν ἑλληνόφωνων ὁμάδων. Ἡ παραδοσιακή ἑλληνοτουρκική ἀντιπαράθεση, ἡ /αὐταρχική ἐσωτερική δομή τῆς Τουρκίας, ἡ ἐξέγερση τῶν Κούρδων, μαζί μέ τήν ἐπιβίωση των στερεοτύπων γιά τή διαμόρφωση τῶν νεότερων ἐθνῶν στήν περιοχή μας, ἐμπόδισε τή μελέτη τοῦ φαινομένου αὐτοῦ. Ἡ μετάβαση ἑλληνοφώνων ὁμάδων ἀπό τό χριστιανικό θρησκευτικό σύστημα στό ἰσλαμικό κατά τή διάρκεια τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης ἀποτελεῖ μέχρι σήμερα ἕνα θέμα ἄγνωστο γιά τή νεοελληνική ἐπιστήμη. Τό φαινόμενο αὐτό ἔχει ἐμφανιστεῖ σέ ὁλόκληρο τόν ἑλληνικό κόσμο. Ἀπό τήν Κύπρο καί τήν Πελοπόννησο ἕως τήν Ἤπειρο καί τόν Πόντο.
Σήμερα... ὅμως, ἡ δημόσια ἐμφάνιση ὅσων ἀπό τίς ὁμάδες αὐτές ἐπιβιώνουν διευρύνει τό ἐρευνητικό ἐνδιαφέρον. Ἡ βιβλιογραφική καί ἀρθρογραφική παρουσία τῶν ἑλληνόφωνων ὁμάδων τῆς Τουρκίας εἶναι πλέον γεγονός. Ἡ ἀρχή ἔγινε πρίν ἀπό μερικά χρόνια μέ τήν Tanju Izbek, ἡ ὁποία ἔλαβε τό βραβεῖο Ἰπεκτσί γιά μία νουβέλα της στό κρητικό ἰδίωμα, ὅπως αὐτό μιλιέται σήμερα στήν περιοχή τῆς Gunda (τά παλιά Μοσχονήσια). Πιθανότατα, σύμφωνα μέ τό τουρκικό περιοδικό Actuel, νά ὑπῆρχαν πολιτικές ὁμάδες στή Βόρεια Τουρκία πού δραστηριοποιοῦνταν, πρίν ἀπό τό πραξικόπημα τοῦ '80, γύρω ἀπό τόν πολιτισμό τοῦ Πόντου. Τό 1996 ἐκδόθηκε στήν Κωνσταντινούπολη ἀπό τόν ἐκδοτικό οἶκο Belge, τό κλασσικό πλέον βιβλίο τοῦ Omer Asan μέ τίτλο "Pontos Kulturu", δηλαδή: Ὁ πολιτισμός τοῦ Πόντου. Σήμερα ὑπάρχουν τέσσερις ἑλληνόφωνες ὁμάδες στήν Τουρκία: κρητική, ποντιακή, μακεδονική καί κυπριακή. Κάθε μία ἀπ' αὐτές ἔχει ἐξαιρετικό ἱστορικό ἐνδιαφέρον. Ἡ ἔκφραση εἶναι γεγονός ἰδιαίτερης σημασίας, ἐφόσον ἀναδεικνύει μία ἄγνωστη πλευρά τῆς σύγχρονης τουρκικῆς κοινωνίας, πού ὁλοένα γίνεται σημαντικότερη.
Ἡ δημόσια ἐμφάνιση τῶν ὁμάδων αὐτῶν δέν ἀφορᾶ μόνο στήν τουρκική κοινωνία, ἡ ὁποία συνειδητοποιεῖ ἀργά τόν πολυεθνοτικό της χαρακτῆρα, καθώς καί στούς ἐθνογενετικούς τῆς μύθους. Ἀφορᾶ παράλληλα καί στήν ἑλληνική, γιατί τῆς ἀποκαλύπτει τόν τρόπο συγκρότησης τῶν σύγχρονων ἐθνικῶν κρατῶν στήν περιοχή μας καί τό ἀδιέξοδο τῶν ἐνδιάμεσων ὁμάδων - γέννημα τῆς ἱστορίας - οἱ ὁποῖες ὑποχρεώθηκαν νά ἐνταχθοῦν στό κράτος πού εἶχε ὡς ἰδεολογικό ὑπόβαθρο τό δικό τους θρησκευτικό δόγμα. Ἡ κρητική καί ἡ κυπριακή, ἀπό τίς τέσσερις αὐτές ὁμάδες - οἱ ὁποῖες στή διαχρονική τους παρουσία ταυτίστηκαν ὡς μουσουλμανικές μέ τήν ὀθωμανική αὐτοκρατορία - συγκρούστηκαν μέ τό ἐπαναστατικό κίνημα τῶν χριστιανῶν Ἑλλήνων. Ἐμμέσως ὑπέστη τίς συνέπειες τῆς ἑλληνοτουρκικῆς σύγκρουσης καί ἡ μακεδονική, ἡ ὁποία ὑποχρεώθηκε μέ βάση τή συμφωνία ἀνταλλαγῆς τῶν πληθυσμῶν νά ἐγκαταλείψει τά γενέθλια ἐδάφη τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλιάκμονα καί τῆς Κοζάνης καί νά ἀναχωρήσει γιά τήν Τουρκία τό 1824.

Ἡ διαμόρφωση τοῦ φαινομένου

Ἡ κατανόηση τοῦ φαινομένου τῆς ἐπιβίωσης ἑλληνόφωνων μουσουλμανικῶν πληθυσμῶν ἀπαιτεῖ τήν ὑπέρβαση τῆς σημερινῆς εἰκόνας πού ἔχουμε γιά τίς σχέσεις ἰσλαμισμοῦ καί χριστιανισμοῦ, καθώς καί γιά τίς σύγχρονες ἀρχές συγκρότησης τῶν μονοεθνικῶν κρατῶν. Θά πρέπει νά δεχθοῦμε ὅτι τό σημερινό τεῖχος πού ὑπάρχει ἀνάμεσα σέ ἐμᾶς καί τούς γείτονές μας, σέ θρησκευτικό ἐπίπεδο, εἶναι μία πραγματικότητα τῆς τελευταίας ἱστορικῆς περιόδου. Γιά ἐκατονταετίες ὑπῆρχε ἕνα ἀνακάτεμα ἐθνῶν καί θρησκειῶν. Ἄν σήμερα ὁ διαχωρισμός εἶναι ἀπόλυτος μεταξύ ἄσπρου καί μαύρου, ἐντούτοις, γιά μεγάλο διάστημα, ὑπῆρχε ἀνάμεσά τους ἕνας ἐκτεταμένος γκρίζος χῶρος. Γιά νά κατανοήσουμε τό φαινόμενο πού σήμερα ἐξετάζουμε θά πρέπει νά δοῦμε τή διαπλοκή τοῦ Ἰσλάμ μέ τόν Ἑλληνισμό σέ χρονικό καί γεωγραφικό ἐπίπεδο. Ἀπό τόν 14ο αἰῶνα συναντιοῦνται Ἕλληνες στούς χώρους τῆς νέας θρησκείας. Ὁ περιηγητής Ἰμπντί Μπατούτα γράφει ὅτι συνάντησε στόν ποταμό Κούμα, κοντά στήν πόλη Ματζάρ, τό ἀναχωρητήριο τοῦ μουσουλμανικοῦ τάγματος Ἀχμεδέ στό ὁποῖο ὅπως γράφει «διεβίουν σέ κοινή ζωή Δερβίσες, Ἄραβες, Πέρσες, Τοῦρκοι καί Ἕλληνες».
Ὁ ἐξισλαμισμός μέρους τῶν Ἑλλήνων ἀνοίγει τήν δίοδο γιά νά εἰσχωρήσουν στόν ἰσλαμικό χῶρο οἱ ἑλληνικές φιλοσοφικές δοξασίες. Οἱ σοφιστικές ἀπόψεις γιά παράδειγμα ἐκφράζονται μέ τούς "σούφι", τό θρησκευτικό τάγμα τῶν δερβίσηδων. Ὁ δημιουργός του, Τζελαδεδίν Ρουμί, χρησιμοποιεῖ τήν ἑλληνική γλῶσσα - ὅπως μιλιόταν κατά τούς μέσους χρόνους στήν Καππαδοκία. Τά μελῳδικά κείμενα τῶν δερβίσηδων ἀποτελοῦν προσαρμογή τῶν βυζαντινῶν μελῳδιῶν στίς νέες ἀνάγκες. Ο Μ.Ρικό, γραμματέας τοῦ Βρετανοῦ πρέσβη στήν Κωνσταντινούπολη, ἀναφέρει τό 1670 ὅτι στόν ἰσλαμικό κόσμο ὑπάρχει «μεγάλη ποικιλία γνωμῶν καί ἀπόψεων, ἀσυγκρίτως μεγαλύτερα ἀπό τόν χριστιανικό κόσμο». Ὁ Ρικό θεωρεῖ ὅτι ἡ εἴσοδος νέων ἐθνῶν στό μουσουλμανικό χῶρο δημιουργεῖ τό κατάλληλο κλίμα. Γράφει: «Δεδομένου ὅτι τήν καλλίτερη μερίδα τῶν νέων ἐθνῶν ἀποτελοῦν οἱ Ἕλληνες καί ὅτι δέν ἱκανοποιήθηκαν μέ τίς ὀνειροπολήσεις τοῦ Κορανίου, αὐτοί πού ἄλλοτε ὑπῆρξαν διδάσκαλοι τῶν ἐπιστημῶν ἀπό τίς ὁποῖες τούς ἀπέμεινε κάποια συγκεχυμένη γνώση, ἀφοῦ προσέθεσαν στή νέα τους θρησκεία παλιές παραδόσεις καί κάποιες γνῶμες ἀρχαίων φιλοσόφων, δημιούργησαν μέρος τῆς ποικιλίας τῶν γνωμῶν γιά τίς ὁποῖες μιλοῦμε».
Ἡ ὕπαρξη ἑλληνόφωνων ὁμάδων στήν σύγχρονη Τουρκία, ἐκτός ἀπό μία ἐντυπωσιακή ἐπιβίωση πού ἐνθουσιάζει τούς ἱστορικούς, τούς γλωσσολόγους καί τούς λαογράφους, μπορεῖ νά ἀποτελέσει καί μία ἀποτελεσματική καί μόνιμη γέφυρα φιλίας μεταξύ τῶν δύο πλευρῶν τοῦ Αἰγαίου. Ἡ πιθανή ἐξομάλυνση τῶν ἑλληνοτουρκικῶν σχέσεων καί ἡ εὐρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας κάνει, ἴσως, ἐφικτή τήν προσέγγιση τῶν δύο λαῶν. Ἡ ἀνάδειξη τῶν κοινῶν στοιχείων βοηθᾶ, κατ' ἀρχάς στό νά γίνει κατανοητή ἡ διαδικασία διαμόρφωσης τῶν σύγχρονων κρατῶν στήν περιοχή μας καί νά γίνει ἐπίσης ὁ ἀπολογισμός γιά τίς διάφορες παραμέτρους πού καθόρισαν τά πολιτικά ἀποτελέσματα στήν ἐποχή τοῦ ἔθνους - κράτους.

*Ὁ Βλάσης Ἀγτζίδης εἶναι διδάκτωρ σύγχρονης ἱστορίας τοῦ ΑΠΘ
"Καθημερινή"